صندوق ذخیره ارزی (Sovereign Wealth Fund) یک پدیده نسبتا جدید است که این روزها نام آن بسیار به گوش می رسد: دارایی هایی که دولت به پول کشورهای دیگر نگهداری می کند. همه کشورهای جهان دارای ذخایر ارزی هستند (امروزه اغلب ذخایر ارزی به دلار، یورو یا ین است). وقتی حساب جاری کشوری دارای مازاد باشد بر ذخایر ارزی آن کشور افزوده می شود و این کشور برای اداره منابع «مازاد» خود، صندوق ذخیره ارزی تاسیس می کند.«صندوق ذخیره ارزی»، از دهه ۱۹۵۰ تاکنون، به اشکال مختلف وجود داشته اما، طی ۱۵-۱۰ سال اخیر بر ابعاد فعالیت آن در سراسر جهان افزوده شده است. در سال ۱۹۹۰، حدود ۵۰۰ میلیارد دلار مجموع موجودی صندوق های ذخیره ارزی در جهان بود، در حالی که اکنون موجودی این صندوق ها از سه تریلیون دلار فراتر می رود و انتظار می رود تا سال ۲۰۱۲ از مرز ۱۰ تریلیون دلار نیز بگذرد.در حال حاضر بیش از ۲۰ کشور جهان صندوق ذخیره ارزی دارند و ده ها کشور دیگر نیز تمایل خود را به تاسیس چنین صندوقی ابراز کرده اند.
بنابراین، بیش از ۷۰ درصد کل موجودی صندوق های مزبور در اختیار پنج صندوق عمده دنیاست. بیش از نیمی از این مقدار نیز متعلق به کشورهای عمده صادرکننده نفت و گاز است. نروژ دارای یک صندوق ذخیره ارزی قدرتمند است. حدود یک سوم موجودی صندوق های ذخیره ارزی جهان نیز متعلق به کشورهای منطقه آسیا- پاسیفیک از جمله استرالیا، چین و سنگاپور است. آیا سه تریلیون دلار پول هنگفتی است؟ بستگی دارد که مبنای مقایسه را چه قرار دهیم. تولید ناخالص داخلی آمریکا ۱۲ تریلیون دلار است اما ارزش مجموع اوراق بهاداری که در آمریکا معامله می شود (اوراق قرضه، سهام و اسناد اعتباری) از ۵۰ تریلیون دلار فراتر می رود و ارزش اوراق بهاداری که در بازارهای جهانی مبادله می شود، بیش از ۱۶۵ تریلیون دلار است.
در این چارچوب، سه تریلیون دلار مبلغ قابل ملاحظه ای است اما نمی توان آن را رقمی هنگفت تلقی کرد. رقم سه تریلیون دلار در مقایسه با ابعاد اقتصادی برخی بازارهای در حال ظهور، رقمی بزرگ محسوب می شود. ارزش مجموع سهام و اوراق بهاداری که در آفریقا، خاورمیانه و کشورهای در حال گذار اروپا مبادله می شود، حدود چهار تریلیون دلار است. همین رقم در مورد آمریکای لاتین نیز صدق می کند. کل دارایی های تحت مدیریت صندوق های خصوصی تامین سرمایه گذاری (Private Hedge Funds) جهان از دو تریلیون دلار فراتر نمی رود. با توجه به این ارقام، جای تعجب نیست که بحث درباره خطرات و امکانات صندوق های ذخیره ارزی، مانند بحث درباره آینده صندوق های تامین سرمایه گذاری، این قدر داغ شده است.
● کمبود اطلاعات
تاثیر این حجم هنگفت پول بر ثبات بازارهای مالی جهان به دارایی های تحت مدیریت و نیز اهرم های بالقوه ای بستگی دارد که از آن ها در استراتژی های سرمایه گذاری استفاده می شود. به عنوان مثال، بسیاری از صندوق های تامین سرمایه گذاری و شرکت های سهامی ۱۰ برابر بیش تر از سرمایه اولیه خود از اهرم های مالی استفاده می کنند. به عبارت دیگر، آن ها برای انجام برخی معاملات ۱۰ برابر بیش تر از سرمایه خود قرض می کنند. در برخی موارد، این رقم بسیار افزایش می یابد. جای تردید نیست که صندوق های سرمایه گذاری، نقش مهمی در تخصیص منابع جهان ایفا می کنند اما تحولات اخیر نشان می دهد که عملکرد این صندوق ها در برخی موارد، خطرات بزرگی برای سیستم مالی بین المللی ایجاد می کند. متاسفانه اطلاع چندانی از کم و کیف صندوق های ذخیره ارزی در دست نیست و تعداد انگشت شماری از این صندوق ها، اطلاعات شفافی را در مورد دارایی، بدهی و استراتژی های سرمایه گذاری خود منتشر می کنند. این خطر وجود دارد که صندوق های ذخیره ارزی (و دیگر اهرم های سرمایه گذاری تحت کنترل دولت)، نوعی حمایت گرایی از حساب سرمایه را موجب شوند. البته، هر کشوری دارای برخی محدودیت ها و ملاحظات مربوط به امنیت ملی است که نباید آن را به حساب حمایت گرایی گذاشت. ولی تحولات اخیر جهان نشان می دهد که برخی کشورها کم و بیش در مسیر اقتصاد دستوری گام برمی دارند و این کار را به پشتوانه ذخایر هنگفت ارزی خود انجام می دهند. اگر با این سیاست برخورد نشود، به زودی دامنه حمایت گرایی گسترش یافته و اقتصاد جهانی را مختل خواهد کرد.
● بازیگران جدید
چشم انداز صندوق های ذخیره ارزی چندان روشن نیست زیرا این صندوق ها، بر مازاد حساب جاری استوارند و با تحولات جاری در جهان، این مازاد، دیر یا زود به کسری مزمن تبدیل خواهد شد. کشورهای ثروتمند جهان خود را متعهد به کاهش بی تناسبی های حساب جاری می دانند و این به معنی محدود کردن دامنه گسترش صندوق های ذخیره ارزی است. اما متاسفانه حرکت اقتصاد جهانی به سمتی است که مانع فراگیر شدن این نگرش می شود. به عنوان مثال، آهنگ رشد اقتصاد جهانی، ممکن است کند یا تند شود و این امر بر بهای کالاها تاثیر بگذارد.
اگر بهای کالاهای صنعتی خیلی افزایش یابد، صادرکنندگان غربی به مقادیر هنگفت ارز دست پیدا خواهند کرد و آن را در حساب ذخیره ارزی انباشته می کنند و اگر بهای کالاها کاهش یابد، بر مازاد تجاری کشورهای واردکننده افزوده خواهد شد. بدیهی است که جهان، نمی تواند در این رابطه کار چندانی انجام دهد. بنیه مالی سه تریلیون دلاری صندوق های ذخیره ارزی، در حال حاضر مشکلی جدی محسوب نمی شود اما اگر این رقم به ۱۰ تریلیون دلار نزدیک شود، باید مورد توجه بیش تر قرار گیرد. به هیچ وجه نباید اجازه داد که مساله صندوق ذخیره ارزی، ابعاد سیاسی به خود گرفته و به جزیی از تبلیغات انتخاباتی تبدیل شود.
صندوق بین المللی پول و بانک جهانی از تاسیس صندوق های ذخیره ارزی حمایت می کنند و آن ها را ابزاری در خدمت «روزهای ابری» ارزیابی می کنند. خلاصه این که، صندوق دولتی ذخیره ارزی نقش آفرین بزرگ قرن بیست و یکم است که حرف های بسیاری برای گفتن دارد. صندوق های ذخیره ارزی، جانشین خلف صندوق های خصوصی سرمایه گذاری محسوب می شوند که از اواخر قرن نوزدهم تاکنون به جمع آوری سرمایه های پراکنده بخش خصوصی می پردازند. به این ترتیب، قرن بیستم را باید قرن صندوق های سرمایه گذاری و قرن بیست و یکم را قرن صندوق های ذخیره ارزی نامید.
