ارز مبادله‌ای

نرخ ارز عبارت است از مقداری از واحد پولی ملی که برای بدست آوردن واحد پول کشور دیگر باید پرداخت شود. به پول‌های خارجی ارز گفته می‌شود، به گفته دیگر به واحدهای پولی که در کشورهای دیگر جز کشور اصلی داد و ستد شود به صورت کلی ارز گفته می‌شود.

در بازار ایران با 8 نوع نرخ ارز مواجه خواهیم شد. این موارد عبارتند از :

نرخ ارز آزاد : مقصود نرخ خرید و فروش ارز در بازار غیررسمی و غیردولتی است. از آنجایی که اغلب مبادلات عموم در این بازار به انجام می رسد و دسترسی به آن برای همگان امکان پذیر است این نرخ از بیشترین وجاهت و مقبولیت عمومی برخوردار است و محاسبات و مبادلات عمدتا بر مبنای آن صورت می پذیرد.

نرخ ارز دولتی : منظور از نرخ ارز دولتی نرخ های اعلام شده مرکز مبادلات ارزی است که روزانه یک نوبت اعلام و عموما به عنوان نرخ دولتی یا رسمی ارز تلقی می گردد. مرکز مبادلات ارزی تحت نظارت بانک مرکزی و به منظور ساماندهی عرضه و تقاضای ارزها در شبکه بین بانکی کشور ایجاد شده است. این ارز به ۲۵ قلم کالاهای اساسی نظیر برنج، گندم، گوشت و مرغ تعلق می‌گیرد. این نرخ توسط بانک مرکزی تعیین و به ندرت دچار تغییر می گردد چنانکه از ابتدای سال 1397 تاکنون و پس از اعلام رقم 4200 تومان، ثابت مانده است. قیمت دلار دولتی عموما با نرخ دلار آزاد، فاصله زیادی دارد.

نرخ ارز سنا : منظور از نرخ ارز سنا، نرخ های محاسبه و اعلامی در سامانه سنا است. این نرخ ها میانگین یا متوسط نرخ خرید و فروش ارز، بر مبنای معاملات ثبت شده در این سامانه توسط صرافی های مجاز کل کشور است. سامانه سنا زیرنظر بانک مرکزی قرار دارد.

نرخ ارز نیما : نیما در واقع مخفف عبارت «نظام یکپارچه‌ی معاملات ارزی» محسوب می‌شود و مقصود از نرخ ارز در سامانه نیما یا نرخ های نیمایی، قیمت مبادله ارز در این سامانه است. سامانه نیما با هدف تسهیل تأمین ارز و ایجاد فضای امن برای خریداران و فروشندگان ارز راه‌اندازی شده است. سامانه‌ی یادشده بدین منظور طراحی شده تا متقاضیان خرید ارز بتوانند درخواست خود را در یک بستر یکپارچه در اختیار فروشندگان ارز قرار دهند و فروشنده‌ای که تمایل به ارائه‌ی خدمات دارد بتواند در بستری رقابتی، پیشنهاد خریدار ارز را پاسخ دهد. سامانه‌ی نیما در واقع بستری آنلاین برای خرید و فروش ارز است که توسط بانک مرکزی راه اندازی شده و مدیریت می شود.

نرخ حواله ارزی : حواله نوعی دستور پرداخت است که به موجب آن، یک بانک، صرافی یا مؤسسه مالی به تقاضای مشتری خود، به یکی از موسسات همکار(کارگزار) خود در خارج از کشور، حواله‌ ای را صادر می‌کند و از آن موسسه می‌خواهد مبلغ حواله را به ذی‌نفع آن (دریافت کننده وجه که مشتری معین می نماید) پرداخت کند. این فرآیند توسط بانک ها یا در اغلب موارد صرافی های مجاز به انجام می رسد. نرخ حواله ارزی، به معنای نرخ ارسال ارزها در قالب حوالجات توسط صرافی هاست.

در پی نوسانات و تحولات بازار ارز طی سالیان اخیر و به دنبال محدودیت های اعمال شده در این بازار، عملا حواله ارزی به شکل مرسوم آن دیگر وجود خارجی ندارد و نقل و انتقالات پول با اهداف بازرگانی و تجاری در سامانه نیما متمرکز شده و تنها مبالغ محدودی که صرف انجام خرید از موسسات خارجی می شود یا مبالغی که مربوط به تمدید سرویس های خارجی مورد نیاز بخش خصوصی است و یا مبالغ مختصری که از سوی افراد برای اقوام یا بستگان خود به خارج از کشور ارسال می گردد از این طریق و توسط صرافی ها به انجام می رسد.

نرخ بازار متشکل ارزی : بازار متشکل ارزی یکی از شرکت های تابعه یا نوعا ذیل نظارت بانک مرکزی است که در سال 1398 تاسیس گردید و هدف از تشکیل آن، ایجاد بستری الکترونیک برای مبادلات ارزی و ارتباط عرضه کنندگان و متقاضیان ارز بوده است. مقصود از نرخ بازار متشکل ارزی، نرخ های اعلامی در این سامانه می باشد.

نرخ ارز در کشورهای همجوار : مقصود از نرخ ارز در کشورهای همجوار، نرخ خرید و فروش ارز در آن دسته از کشورهای همسایه است که با ایران تعاملات بازرگانی وسیعی دارند و این میزان تجارت، منجر به مبادلات ارزی وسیعی می شود که به نوبه خود می تواند بر نرخ و جریانات ارزی کشور اثرگذار باشد. به عنوان نمونه نرخ ارزها در کشور افغانستان. بدیهی است که دلار به عنوان ارز مبنای مبادلات، نقش مهم تری در این بین دارد لذا مواردی چون نرخ دلار در افغانستان یا نرخ دلار در سلیمانیه عراق در این میان پررنگ تر خواهد بود.

نرخ معاملات فردایی : مقصود از نرخ فردایی، نرخ معامله ارز در گروه هایی است که اقدام به معاملات فردایی می کنند. معاملات فردایی به نوعی از معاملات گفته می شود که طی آن، معامله در حال حاضر به انجام می رسد ولی تحویل ارز یا مابه‌ازای آن به روز یا روزهای آینده موکول می شود. این نوع معاملات به تحویل ارز در زمان معامله منجر نمی‌شود و در اغلب موارد اساسا از ابتدا قصد تحویل و داد و ستد ارز در آنها وجود ندارد و قصد طرفین تنها تسویه تفاوت قیمت ارز می باشد.
به عبارت دیگر معاملات فردایی، به آن دسته از معاملات گفته می شود که طی آن ذینفعان بازار بر اساس پیش بینی که از قیمت ارز در روزهای آتی دارند در رابطه با نرخ ارزها در موعدهای آتی با یکدیگر وارد معامله شده و هر یک از طرفین تعهداتی را عهده دار می شوند. در واقع مبنای این معاملات، پیش بینی صحیح از نرخ ها و جهت تحولات آتی بازار است و طرفین تلاش می کنند با پیش بینی صحیح نرخ ارز در آینده به سود مرتبط دست پیدا کنند و طبعا زیان ناشی از پیش بینی ناصحیح خود را نیز می پردازند.

منظور از نرخ ارز دولتی نرخ های اعلام شده مرکز مبادلات ارزی است که روزانه یک نوبت اعلام و عموما به عنوان نرخ دولتی یا رسمی ارز تلقی می گردد. مرکز مبادلات ارزی تحت نظارت بانک مرکزی و به منظور ساماندهی عرضه و تقاضای ارزها در شبکه بین بانکی کشور ایجاد شده است. این ارز به ۲۵ قلم کالاهای اساسی نظیر برنج، گندم، گوشت و مرغ تعلق می‌گیرد. این نرخ توسط بانک مرکزی تعیین و به ندرت دچار تغییر می گردد چنانکه از ابتدای سال 1397 تاکنون و پس از اعلام رقم 4200 تومان، ثابت مانده است. قیمت دلار دولتی عموما با نرخ دلار آزاد، فاصله زیادی دارد.

شما می توانید از این بخش قیمت ارزهای دولتی را ملاحظه بفرمایید.

نیما در واقع مخفف عبارت «نظام یکپارچه‌ی معاملات ارزی» محسوب می‌شود و مقصود از نرخ ارز در سامانه نیما یا نرخ های نیمایی، قیمت مبادله ارز در این سامانه است. سامانه نیما با هدف تسهیل تأمین ارز و ایجاد فضای امن برای خریداران و فروشندگان ارز راه‌اندازی شده است. سامانه‌ی یادشده بدین منظور طراحی شده تا متقاضیان خرید ارز بتوانند درخواست خود را در یک بستر یکپارچه در اختیار فروشندگان ارز قرار دهند و فروشنده‌ای که تمایل به ارائه‌ی خدمات دارد بتواند در بستری رقابتی، پیشنهاد خریدار ارز را پاسخ دهد.

سامانه‌ی نیما در واقع بستری آنلاین برای خرید و فروش ارز است که توسط بانک مرکزی راه اندازی شده و مدیریت می شود. در برهه های مختلف، انتقادات متفاوتی از سوی کارشناسان و متخصصان به نحوه عملکرد شکلی و کارکردهای این سامانه وارد شده است و به نظر همچنان فاصله قابل ملاحظه ای بین نحوه عملکرد فعلی و نتایج آن با اهداف از پیش تعیین شده اش وجود دارد.

حواله نوعی دستور پرداخت است که به موجب آن، یک بانک، صرافی یا مؤسسه مالی به تقاضای مشتری خود، به یکی از موسسات همکار(کارگزار) خود در خارج از کشور، حواله‌ ای را صادر می‌کند و از آن موسسه می‌خواهد مبلغ حواله را به ذی‌نفع آن (دریافت کننده وجه که مشتری معین می نماید) پرداخت کند. این فرآیند توسط بانک ها یا در اغلب موارد صرافی های مجاز به انجام می رسد. نرخ حواله ارزی، به معنای نرخ ارسال ارزها در قالب حوالجات توسط صرافی هاست.
در پی نوسانات و تحولات بازار ارز طی سالیان اخیر و به دنبال محدودیت های اعمال شده در این بازار، عملا حواله ارزی به شکل مرسوم آن دیگر وجود خارجی ندارد و نقل و انتقالات پول با اهداف بازرگانی و تجاری در سامانه نیما متمرکز شده و تنها مبالغ محدودی که صرف انجام خرید از موسسات خارجی می شود یا مبالغی که مربوط به تمدید سرویس های خارجی مورد نیاز بخش خصوصی است و یا مبالغ مختصری که از سوی افراد برای اقوام یا بستگان خود به خارج از کشور ارسال می گردد از این طریق و توسط صرافی ها به انجام می رسد.
حواله‌های ارزی به دو گروه حواله‌های صادره و وارده تقسیم می‌شوند.

حواله های ارزی صادره ( Outward Transfers)
پس از مراجعه به شعب ارزی بانک و ارائۀ درخواست صدور حوالۀ ارزی و معرفی ارز حواله (از محل حساب ارزی، اظهار نامۀ گمرکی، واریز نقدی، خرید ارز به صورت توافقی از مناطق آزاد تجاری و...). بانک در کوتاه ترین زمان و از طریق سیستم پیشرفتۀ سوئیفت نسبت به صدور حوالۀ ارزی عهدۀ کارگزاران خارجی و داخلی اقدام می نماید.

حواله های ارزی وارده: (Inward Transfers)
دستور پرداختی است از طرف کارگزاران (بانک های خارجی و داخلی) به بانک ارسال می شود و پس از دریافت پیام سوئیفت در کوتاه ترین زمان ممکن به شعبۀ مربوطه اعلام و امکان دریافت وجه توسط مشتری فراهم می گردد.

در حال حاضر مقررات ارزی این اجازه را به ذینفع حواله می دهد که ارز حواله را در حساب های ارزی خود نگهداری یا به نرخ روز به بانک فروخته و یا به خارج از کشور حواله کند و حسب درخواست به ارز دیگر تبدیل نموده و یا آن را به گذرنامه خود یا دیگری منتقل نماید. دریافت حواله به ارزهای معتبر از طریق سیستم ماهواره ای سوئیفت از اقصی نقاط دنیا در شبکۀ بانک امکان پذیر است.

مقصود از نرخ فردایی، نرخ معامله ارز در گروه هایی است که اقدام به معاملات فردایی می کنند. معاملات فردایی به نوعی از معاملات گفته می شود که طی آن، معامله در حال حاضر به انجام می رسد ولی تحویل ارز یا مابه‌ازای آن به روز یا روزهای آینده موکول می شود. این نوع معاملات به تحویل ارز در زمان معامله منجر نمی‌شود و در اغلب موارد اساسا از ابتدا قصد تحویل و داد و ستد ارز در آنها وجود ندارد و قصد طرفین تنها تسویه تفاوت قیمت ارز می باشد.

به عبارت دیگر معاملات فردایی، به آن دسته از معاملات گفته می شود که طی آن ذینفعان بازار بر اساس پیش بینی که از قیمت ارز در روزهای آتی دارند در رابطه با نرخ ارزها در موعدهای آتی با یکدیگر وارد معامله شده و هر یک از طرفین تعهداتی را عهده دار می شوند. در واقع مبنای این معاملات، پیش بینی صحیح از نرخ ها و جهت تحولات آتی بازار است و طرفین تلاش می کنند با پیش بینی صحیح نرخ ارز در آینده به سود مرتبط دست پیدا کنند و طبعا زیان ناشی از پیش بینی ناصحیح خود را نیز می پردازند.

فرآیند معاملات به این صورت است که مجموعه‌ای از افراد دارای اعتبار نسبت به تشکیل یک گروه برای انجام معاملات فردایی اقدام می‌کنند و یک نفر به‌عنوان سرگروه تعیین می‌شود. سرگروه برای بالا بردن تضمین معاملات و پرداخت غرامت در صورت انجام پیش‌بینی نادرست که اصطلاحا «تاوان» نامیده می‌شود متناسب با سقف فعالیت مورد تقاضای عضو، از وی چک تضمین یا اصطلاحا چک گارانتی دریافت می‌کند. به‌عنوان مثال، اگر عضو تقاضای معامله بالای یک میلیون دلار یا بالای یک خط را داشته باشد، باید چک تضمین به مبلغ بالاتری بپردازد.جهت انجام معاملات فردایی ارز، معمولا در پایان یک روز کاری طرفین معامله براساس پیش‌بینی خود از قیمت ارز در روز آینده، با یکدیگر معامله می‌کنند و در پایان روز کاری که معمولا حدود ساعت ۱۵ است، تسویه انجام می‌شود.

در واقع هر طرفی که پیش‌بینی ناصحیح انجام داده بود باید تفاوت نرخ واقعی ارز در روز آینده و نرخ پیش‌بینی شده را به‌عنوان غرامت به طرف مقابل بپردازد. فردی هم که به هر دلیل از پرداخت تاوان خودداری کند، از گروه و طبعا از بازار اخراج خواهد شد و اعتبارش برای انجام معاملات فردایی از بین خواهد رفت.براساس مطالعه انجام شده، در این دسته از معاملات ارزی، هیچ نوع متن قرارداد مکتوبی بین طرفین امضا نمی‌شود و توافقات به‌صورت حضوری یا تلفنی صورت می‌گیرد. همچنین تحویل ارز هیچ‌گونه موضوعیتی برای طرفین ندارد. این معاملات عمدتا در شهر تهران به انجام می رسد.

مجموعه ای از عوامل بر نرخ روزانه ارز در بازار اثر می گذارد که از جمله آنها می توان به میزان عرضه و تقاضا، جو روانی بازار، پیش بینی فعالان بازار از آینده، سیاست های بانک مرکزی، میزان تزریق ارز توسط بانک مرکزی به بازار و .... اشاره کرد از جمله مهم ترین این عوامل هم نرخ ارز در کشورهای همسایه و مجاور است بویژه آن دسته از کشورهایی که با ایران تعاملات تجاری وسیعی دارند که یکی از این کشورها، عراق می باشد لذا نرخ ارز در عراق و بویژه شهر سلیمانیه که تعاملات گسترده ای با ایرانیان دارد برای بازیگران بازار ارز ایران بسیار مهم تلقی می شود. منظور از نرخ دلار سلیمانیه در واقع نرخ خرید و فروش دلار در این شهر به عنوان نمونه ای از نرخ روز جاری در کشور عراق می باشد.

در حقیقت این دو سامانه و نرخ های آنها هیچ گونه ارتباط معناداری با یکدیگر ندارند. سامانه سنا، سامانه ای است که صرافان موظف به درج معاملات خود در آن می باشند و میانگین متوسط نرخ های ثبت شده آنها، در قالب نرخ های اعلامی سنا ارایه می شود اما سامانه نیما به نوعی یک بستر معاملات الکترونیک است که با هدف تامین ارز برای واردات کالاها با قیمت کنترل شده ایجاد گردیده است و صادرکنندگان از طریق صرافی ها که نقش کارگزار را در این سامانه بر عهده دارند بهای ریالی ارز حاصل از صادرات خود را دریافت می کنند و از طریق همین کارگزاران و با نرخ های سامانه نیما، ارز مورد نیاز واردکنندگان برای واردات کالاها تامین و تسویه می شود واردکنندگان نیز ما به ازای ریالی آن را به کارگزار که همان صرافی ها باشند پرداخت می کند.

در واقع کارکرد و نقش های تعریف شده این دو سامانه ارتباطی با یکدیگر ندارند و بانک مرکزی هم تعاریف روشنی از حدود و کارکردهای این دو سامانه ارایه نداده است صرفا اعلام شده که هر دو سامانه با هدف کمک به ساماندهی بازار ارز راه اندازی شده اند که البته به دلایل بسیار زیاد، هر دو هم در این امر ناموفق بوده و چشم انداز چندان روشنی هم جهت رویه و خط مشی آتی آنها اعلام نشده است. گفتنی است سامانه سنا از قدمت بیشتری نسبت به سامانه نیما برخوردار است اما به نظر می رسد که نیما از انسجام و ساختار معنادارتر و موثرتری بهره می برد.

اساسا نمی توان نوسانات و تحولات بازارهای ارزی جهان را با نوسانات داخلی بازار ارزمرتبط دانست. در واقع می توانیم این دو بازار را همچون دو جزیره مجزا و غیر مرتبط تلقی کنیم. دلیل این امر عدم اتصال بازار داخلی ارز به بازار جهانی مبادلات ارزی است. این در شرایطی است که در حال حاضر، امکان مبادله، سرمایه گذاری و خرید و فروش عموم ارزهای کشورها در بازار مبادلات ارزی یا فارکس فراهم آمده و فعالان فارکس می توانند در کسری از ثانیه، اقدام به خرید، مبادله یا معاوضه ارزهای خود به ارز دلخواه نمایند لذا به جهت عدم اتصال بازار داخلی و خارجی، نمی توان اثر همبسته یا مستقیمی بین نوسانات آنها یافت.

نوسانات بازار جهانی ارزها تابع شرایط اقتصادی کشورها، روند توسعه، صنایع برتر و دستاوردهای تکنولوژیک شان، سیاست های پولی بانک های مرکزی کشورهای متبوع و همچنین مقدار ذخایر ارزی، میزان درآمدهای حاصله و بسیاری از پارامترها و شاخص های اقتصادی دیگر است. در مقابل نوسانات بازار ارز داخلی به طور عمده ناشی از میزان عرضه و تقاضا، سیاست های پولی و مالی بانک مرکزی، میزان تزریق ارز به بازار، جو روانی جامعه، برآورد فعالان این بازارها از نوسانات و تحولات آتی، دامنه و شدت تحریم ها و سایر عوامل می باشد. لذا به طور خلاصه در مقام قیاس می توانیم بگوییم با دو بازاری مواجهیم که فرآیندها، عوامل اثرگذار و شرایط حاکم بر آنها، کاملا متفاوت و از یکدیگر منفک می باشد.

روش‌های کاربردی و سریع تشحیص اصل بودن دلار که معمولا استفاده می‌شوند عبارتند از:

۱ - جنس اسکناس: راحت‌ترین راه برای تشخیص اصل بودن اسکناس دلار لمس آن هست، چون از نوعی کتان ویژه ساخته شده که در بازار به صورت تجاری فروخته نمی‌شود. به همین دلیل اگر مدتی با این اسکناس‌ها سر و کار داشته باشید در عمل به راحتی با لمس کردن آن متوجه کاغذی بودن اسکناس جعلی و کتانی بودن اسکناس اصل خواهید شد.

۲ - وضوح بالا: گوشه‌های اعداد و شکل‌ها دارای نوک تیزی هایی است که در اسکناس‌های تقلبی این تیزی‌ها به شکل گرد چاپ می‌شوند و به عبارتی شکل‌ها دارای وضوح و دقت کافی نیستند. دلیل آن هم پایین بودن کیفیت پرینتر‌ها یا دیگر روش‌های معمولی چاپ اسکناس تقلبی است که قابلیت چاپ این تیزی‌ها را با وضوح و جزئیات بالا ندارند.

۳ - تکراری نبودن شماره سریال ها: این روش به ویژه برای کنترل اسکناس با تعداد بالا خیلی سریع عمل می‌کند، چون با بر زدن سریع اسکناس‌ها می‌شود شماره سریال‌ها را کنترل کرد که به شکل خیلی تابلو همه از یک نوع نباشند! (چون چاپ اسکناس‌های تقلبی با شماره سریال‌های مختلف کار سختی است و به همین دلیل معمولا آن‌ها را بین اسکناس‌های دیگر پخش می‌کنند.) اگر دسته اسکناس کاملا نو باشد شماره سریال‌ها از ۰۰ تا ۹۹ خواهند بود و اگر هم خیلی نو نباشند که به صورت تصادفی خواهند بود.

۴ - براق بودن یکی از عددها: در هر چهار گوشه اسکناس دلار، عدد اسکناس نوشته شده (۱۰۰، ۵۰، ۲۰ و غیر) که یکی از آن‌ها حالت طلاکوب و براق دارد و در مقابل نور برق می‌زند.

روش‌های زیر برای کنترل موردی می‌توانند استفاده شوند و خیلی برای تعداد بالا استفاده نمی‌شوند:

۵ - برجسته بودن برخی نوشته ها: برخی از نوشته‌های اسکناس‌های ۱۰۰ دلاری برجسته هستند. برای نمونه اگر در اسکناس ۱۰۰ دلاری با دست روی عبارت United States of America بکشید می‌بینید که برجسته است.

۶ - تصویر نامرئی: در قسمت سفید رتگ اسکناس مثل اسکناس‌های خودمان تصویر رییس جمهور موردنظر وجود دارد که با گرفتن در نور دیده‌ی شود.

۷ - نوار امنیتی: مشابه اسکناس‌های ریال، اگر اسکناس دلار را مقابل نور بگیرید یک نوار امنیتی درون اسکناس مشاهده می‌شود.
رابطه "نرخ دلار هرات" و "نرخ دلار سلیمانیه" با نرخ ارز داخلی چیست؟
بازار ارز معمولا روزانه حدود ساعت ۱۱ به بعد معلاملات خود را با اعلام نرخ آغاز می‌کند و تا پایان معاملات نرخ می‌تواند با توجه به عوامل اثرگذار بر بازار دچار تغییراتی شود. در کنار عوامل تعیین کننده نرخ ارز که از جمله آنها عرضه و تقاضا است، نرخ دلار در برخی کشورهای همسایه نیز تا حدی بر نرخ موثر است و در مسیری متناسب با یکدیگر تغییر می‌کند.

هرات افغانستان، سلیماینه عراق و دوبی امارات از جمله سه محلی هستند که قیمت ارز در آنها با ایران تا حدی مرتبط و برای معامله گران ارز قابل توجه است. اینکه چه رابطه‌ای بین نرخ معالاتی ارز در این کشورها و ایران وجود دارد موضوعی است که پرس‌وجوی آن از تحلیلگران بازار ارز با توضیحاتی همراه بود. ماجرا از این قراراست که با توجه به تحریم‌ دلاری ایران و عدم امکان مبادلات دلار از کانال بانک‌های خارجی در سال‌های گذشته، برخی کشورها به عنوان کانال نقل و انتقال دلار به ایران بوده‌اند. در سال‌های اخیر با توجه به حجم معاملات ایران در امارات و سهولتی که در ورود ارز از کانال صرافی‌های این کشور وجود داشت، برای سال‌ها نرخ حواله درهم و میزان عرضه و تقاضا در صرافی‌های این کشور در معاملات ارزی ایران اثرگذار بود؛ به هر حال صادرکنندگان بزرگ ایرانی درآمد ارزی خود را به حساب‌ بانک‌های دوبی واریز کرده و از این طریق واردات کالا انجام می‌شد که خود موجب گردش چرخه دلاری بود.

اما در سال‌های اخیر با توجه به محدودیت‌های نقل و انتقال ارز از طریق دوبی، برخی کشورهای دیگر از جمله عراق و افغانستان تا حد زیادی جایگزین دوبی شدند، هر چند که حجم مبادلات آنها با ایران به اندازه دبی نیست. بر این اساس نرخ ارز در هرات افغانستان و سلیمانیه عراق با توجه به مبادلات مورد توجه قرار دارد. این در حالی است که تا زمانی که دلار در ایران دولتی بود و یارانه دریافت می‌کرد نرخ آن نسبت به بازار هرات و سلیمانیه پایین‌تربود، یعنی دلار در این دو شهر بالاتر از ایران قیمت می‌خورد و از این جهت عمدتا خروج ارز از ایران به این مناطق بوده و معاملات برای واردات کالا به صرفه بود، که در این حالت بازار هرات و سلیمانیه پیش‌رو بودند و قیمت گذاری آنها در ایران اثرگذار بود، ولی از زمانی که دلار درایران آزاد و دیگر یارانه دریافت نمی‌کند شرایط تا حدی معکوس شد و ورود اسکناس به ایران از طریق این دو کشور بیشتر انجام می‌شود.

جریان معاملات معمولا به نحوی است که قیمت دلار در ایران روزانه حدود ۳۰۰ تا ۴۰۰ تومان بالاتر از هرات و سلیمانیه تعیین می‌شود چرا که مسافت ورود ارز از این مناطق تا ورود به بازار تهران خود باعث افزایش قیمت می‌شود. بنابراین هر زمان که اتفاقی در این بازارها موجب تغییر قیمت ارز شود می‌تواند بازار ارز ایران را نیز تحت تاثیر قرار دهد. اما در روز گذشته و امروز با کاهش قیمت دلار در ایران، تا حدی این روند برعکس شده و قیمت در ایران پایین‌تر از هرات و سلیمانیه است. دلیل این موضوع نیز از نگاه تحلیلگران ارزی به این برمی‌گردد که در هر حال تزریق ارز در بازار ایران و حمایتی که از بازار می‌شود به طور طبیعی باعث عقب ماندن در بازار نرخ در بازار ایران نسبت به هرات و سلیمانیه شده و اگر تزریق ارز انجام نشده و حمایتی وجود نداشته باشد این قیمت ایران است که بالاتر از این مناطق خواهد بود.

مقصود از نرخ ارز آزاد، نرخ خرید و فروش ارز در بازار غیررسمی و غیردولتی است. از آنجایی که اغلب مبادلات عموم مردم در این بازار به انجام می رسد و دسترسی به آن برای همگان امکان پذیر است لذا این نرخ از بیشترین وجاهت و مقبولیت عمومی برخوردار است و محاسبات و مبادلات عمدتا بر مبنای آن صورت می پذیرد. مجموعه ای از عوامل شامل شرایط اقتصادی کشور، درآمدهای نفتی، انتظارات و پیش بینی فعالان اقتصادی از آینده بازار و اقتصاد کشور، روابط تجاری خارجی و بویژه سیاست های بانک مرکزی در تعیین نرخ ارز آزاد نقش عدیده ای دارند.

لذا منظور از نرخ ارز آزاد، قیمت مبادله ارز در معاملات نقدی و رایج روزانه با حجم و مقادیر عادی است. معاملات نقدی، معاملاتی هستند که خریدار و فروشنده به محض انجام معامله، ارز و ریال را با هم تبادل می نمایند.

منظور از نرخ ارز سنا، نرخ های محاسبه و اعلامی در سامانه سنا است. این نرخ ها میانگین یا متوسط نرخ خرید و فروش ارز، بر مبنای معاملات ثبت شده در این سامانه توسط صرافی های مجاز کل کشور است. سامانه سنا زیرنظر بانک مرکزی قرار دارد.

بازار متشکل ارزی یکی از شرکت های تابعه یا نوعا ذیل نظارت بانک مرکزی است که در سال 1398 تاسیس گردید و هدف از تشکیل آن، ایجاد بستری الکترونیک برای مبادلات ارزی و ارتباط عرضه کنندگان و متقاضیان ارز بوده است. مقصود از نرخ بازار متشکل ارزی، نرخ های اعلامی در این سامانه می باشد.

مقصود از نرخ ارز در کشورهای همجوار، نرخ خرید و فروش ارز در آن دسته از کشورهای همسایه است که با ایران تعاملات بازرگانی وسیعی دارند و این میزان تجارت، منجر به مبادلات ارزی وسیعی می شود که به نوبه خود می تواند بر نرخ و جریانات ارزی کشور اثرگذار باشد. به عنوان نمونه نرخ ارزها در کشور افغانستان. بدیهی است که دلار به عنوان ارز مبنای مبادلات، نقش مهم تری در این بین دارد لذا مواردی چون نرخ دلار در افغانستان یا نرخ دلار در سلیمانیه عراق در این میان پررنگ تر خواهد بود.

مجموعه ای از عوامل بر نرخ روزانه ارز در بازار اثر می گذارد که از جمله آنها می توان به میزان عرضه و تقاضا، جو روانی بازار، پیش بینی فعالان بازار از آینده، سیاست های بانک مرکزی، میزان تزریق ارز توسط بانک مرکزی به بازار و .... اشاره کرد از جمله مهم ترین این عوامل هم نرخ ارز در کشورهای همسایه و مجاور است بویژه آن دسته از کشورهایی که با ایران تعاملات تجاری وسیعی دارند که یکی از این کشورها، افغانستان می باشد لذا نرخ ارز در افغانستان و بویژه شهر هرات برای بازیگران بازار ارز ایران بسیار مهم تلقی می شود. منظور از نرخ دلار هرات در واقع نرخ خرید و فروش دلار در این شهر به عنوان نمونه ای از نرخ روز جاری در کشور افغانستان می باشد.

به طور کلی این دو مقوله دارای تفاوت های جدی و ریشه ای هستند چرا که ارز دولتی از مراجع رسمی دولتی با نرخ هایی به مراتب پایین تر از ارز آزاد و صرفا جهت استفاده در واردات مایحتاج ضروری عمومی قابل استفاده است حال انکه ارز آزاد، برای مصارف شخصی شهروندان و به خواست آنها، از مراجع نامشخص و با قیمتی بسیار بیشتر از ارز دولتی قابل تهیه می باشد.

از منظر تامین و عرضه، ارز دولتی را دولت تامین و ارایه می کند در حالیکه عرضه کننده ارز آزاد، صرافی ها یا دلالان بازار می باشند. از نظر قیمت، ارز دولتی به مراتب ارزان تر از ارز آزاد است همچنین از زاویه مصرف، با استفاده از ارز آزاد می توان اقدام به واردات کلیه کالاها نمود در حالیکه ارز دولتی صرفا به برخی کالاهای اساسی و دارو و .... تعلق می گیرد. از منظر سفارش دهنده هم ارز دولتی صرفا از مجاری دولتی و بانک های عامل قابل تهیه است در حالیکه ارز آزاد را باید با مراجعه به دلالان بازار یا برخی صرافی ها یا شرکت ها سفارش داد. از زاویه منشا تامین ارزی هم، ارز دولتی عمدتا ارز حاصل از فروش نفت خام، گاز، محصولات پتروشیمی و سایر میعانات حوزه انرژی است در حالیکه منشا ارز آزاد برای خریدار هرگز روشن و مشخص نیست.

ارز نیمایی که عموما نرخی پایین تر از ارز آزاد دارد صرفا از طریق سامانه نیما و طی شرایط و ضوابطی ویژه و صرفا توسط واردکنندگان قانونی با طی کردن مدارج و مراحل معین شده بانک مرکزی قابل دریافت می باشد در واقع این ارز مختص واردکنندگان کالاهای مصرفی مجاز است. محل تامین ارز در این سامانه نیز ارزهای حاصل از صادرات است که مجددا با نرخ نیما و از طریق صرافی های مجاز در نقش کارگزار به صادرکنندگان پرداخت می گردد لذا این ارز برای عموم مردم قابل دسترسی نیست و امکان دریافت و استفاده از آن برای مصارف شخصی میسر نمی باشد. در برابر ارز آزاد قرار دارد که از طریق دلالان یا برخی صرافی ها و مراجع دیگر قابل تهیه است و نرخی به مراتب بالاتر از ارز نیمایی داشته و قابل مصرف در کلیه مصارف شخصی خریدار می باشد.

این نکته هم گفتنی است که فاصله نرخ دلار در سامانه نیما با بازار آزاد، همچنان انگیزه‌ برخی صادرکنندگان در عدم اعلام و ثبت ارز حاصل از صادرات خود در سامانه نیما می باشد که بر طبق قوانین اعلام شده، عملی غیر قانونی است و می تواند مجازات و تبعات دامنه داری برای صادرکننده به همراه داشته باشد.

نرخ های اعلام شده در سامانه سنا، یک شاخص اقتصادی تلقی می شوند و به نوع خاصی از ارز که در عالم واقع قابل خرید و فروش است اطلاق نمی شود. آنچه در سامانه سنا انجام می پذیرد عبارت است از محاسبه میانگین نرخ خرید و فروش ارزها بر پایه معاملات ثبت شده صرافی های مجاز سراسر کشور، لذا سامانه سنا را باید نوعی سنجش گر و پردازش گر اطلاعات مالی جهت تهیه و اعلام یک شاخص اقتصادی تلقی کرد نه به عنوان منبعی برای تامین و ارایه ارز.

بازار ارز معمولا روزانه حدود ساعت ۱۱ به بعد معلاملات خود را با اعلام نرخ آغاز می‌کند و تا پایان معاملات نرخ می‌تواند با توجه به عوامل اثرگذار بر بازار دچار تغییراتی شود. در کنار عوامل تعیین کننده نرخ ارز که از جمله آنها عرضه و تقاضا است، نرخ دلار در برخی کشورهای همسایه نیز تا حدی بر نرخ موثر است و در مسیری متناسب با یکدیگر تغییر می‌کند.

هرات افغانستان، سلیماینه عراق و دوبی امارات از جمله سه محلی هستند که قیمت ارز در آنها با ایران تا حدی مرتبط و برای معامله گران ارز قابل توجه است. اینکه چه رابطه‌ای بین نرخ معالاتی ارز در این کشورها و ایران وجود دارد موضوعی است که پرس‌وجوی آن از تحلیلگران بازار ارز با توضیحاتی همراه بود. ماجرا از این قراراست که با توجه به تحریم‌ دلاری ایران و عدم امکان مبادلات دلار از کانال بانک‌های خارجی در سال‌های گذشته، برخی کشورها به عنوان کانال نقل و انتقال دلار به ایران بوده‌اند. در سال‌های اخیر با توجه به حجم معاملات ایران در امارات و سهولتی که در ورود ارز از کانال صرافی‌های این کشور وجود داشت، برای سال‌ها نرخ حواله درهم و میزان عرضه و تقاضا در صرافی‌های این کشور در معاملات ارزی ایران اثرگذار بود؛ به هر حال صادرکنندگان بزرگ ایرانی درآمد ارزی خود را به حساب‌ بانک‌های دوبی واریز کرده و از این طریق واردات کالا انجام می‌شد که خود موجب گردش چرخه دلاری بود.

اما در سال‌های اخیر با توجه به محدودیت‌های نقل و انتقال ارز از طریق دوبی، برخی کشورهای دیگر از جمله عراق و افغانستان تا حد زیادی جایگزین دوبی شدند، هر چند که حجم مبادلات آنها با ایران به اندازه دبی نیست. بر این اساس نرخ ارز در هرات افغانستان و سلیمانیه عراق با توجه به مبادلات مورد توجه قرار دارد. این در حالی است که تا زمانی که دلار در ایران دولتی بود و یارانه دریافت می‌کرد نرخ آن نسبت به بازار هرات و سلیمانیه پایین‌تربود، یعنی دلار در این دو شهر بالاتر از ایران قیمت می‌خورد و از این جهت عمدتا خروج ارز از ایران به این مناطق بوده و معاملات برای واردات کالا به صرفه بود، که در این حالت بازار هرات و سلیمانیه پیش‌رو بودند و قیمت گذاری آنها در ایران اثرگذار بود، ولی از زمانی که دلار درایران آزاد و دیگر یارانه دریافت نمی‌کند شرایط تا حدی معکوس شد و ورود اسکناس به ایران از طریق این دو کشور بیشتر انجام می‌شود.

جریان معاملات معمولا به نحوی است که قیمت دلار در ایران روزانه حدود ۳۰۰ تا ۴۰۰ تومان بالاتر از هرات و سلیمانیه تعیین می‌شود چرا که مسافت ورود ارز از این مناطق تا ورود به بازار تهران خود باعث افزایش قیمت می‌شود. بنابراین هر زمان که اتفاقی در این بازارها موجب تغییر قیمت ارز شود می‌تواند بازار ارز ایران را نیز تحت تاثیر قرار دهد. اما در روز گذشته و امروز با کاهش قیمت دلار در ایران، تا حدی این روند برعکس شده و قیمت در ایران پایین‌تر از هرات و سلیمانیه است. دلیل این موضوع نیز از نگاه تحلیلگران ارزی به این برمی‌گردد که در هر حال تزریق ارز در بازار ایران و حمایتی که از بازار می‌شود به طور طبیعی باعث عقب ماندن در بازار نرخ در بازار ایران نسبت به هرات و سلیمانیه شده و اگر تزریق ارز انجام نشده و حمایتی وجود نداشته باشد این قیمت ایران است که بالاتر از این مناطق خواهد بود.