هنر جواهر سازى (با تاکيد بر سنگ هاى قيمتى وشيوه هاى ساخت )

چکيده :

سرزمين ايران ،همواره بسيارى از هنر ها بوده است و حتى بسيارى از هنرها و فنون که در ممالک ديگرى شکل گرفته اند ،با ورود به ايران و قرار گرفتن در قالب و فرهنگ مردمان اين سرزمين ،شکل و شيوه تازه اى به خود گرفته اند . دراين نوشتار ،سعى بر اين است که به شناخت بيشتر هنر جواهر سازى و سنگ هاى قيمتى که همواره با فنون و تکنيک هاى خاص خود ؛زينت بخش دوران هاى تاريخى ايران زمين بوده است ،پرداخته شود .چه بسيار موزه ها و ديگر مجموعه هايى که امروزه افتخارات بزرگ خود را مديون آثار زيباى اين هنر مى دانند و به آن مى بالند .

در ادامه ،با برخى از ابزار و سپس مواد و مصالح مورد استفاده در اين شاخه از هنرهاى صناعى که يک هنر ترکيبى و داراى پيچيدگى و تنوع خاصى است ،آشنا مى شويم .همچنين به معرفى فنون و تکنيک هاى اجرايى که از دير باز تا امروز،در ساخت اين آثار به کار گرفته شده ،مانند قلم زنى ،حکاکى ،مشبک ،ترصيع ،مينا و.. پرداخته ،در پايان ،به معرفى تنى چند از پيشکسوتان و هنرمندان اين صنعت مى پردازيم .

واژگان کليدى :

توپاز ،تورمالين ،چفت ،خوشه ،ريز نگارى ،شبق ،مها ،نارسنگ ،ياکند .

مقدمه

هنرمندان جواهر ساز ايرانى از زمان گذشته تا کنون ،فنون پيچيده اين هنر را به صورت سنت استاد و شاگردى فرا گرفته و ادامه داده اند .از آن جا که اين هنر ،به صورت سينه به سينه و نسل به نسل ،از گذشته تا به امروز منتقل گرديده و از طرفى به طور يقين ،در بعد عملى آن ،بررسى صورت نگرفته ،بنابراين ،از لحاظ عملى نيز پيشرفت چندانى نداشته و اين موضوع ،يکى از عوامل مهمى است که سبب مى شود اين هنر به فراموشى سپرده شود .پس بايد با راه حل هاى مناسب ،گامى موثر در عملى کردن اين صنعت دستى برداشت و انتقال آن را به صورت آکادميک در آورد و با ثبت روش ها و تکنيک ها و نيز با آگاهى يافتن از دانش ،ماهيت فلز و مطالعه در آثار و اشياى قديمى ،اين هنر را احيا نموده ،توسعه داد.

اين نوشتار جهت شرکت در نخستين همايش تخصصى سنگ هاى قيمتى و نيمه قيمتى صورت گرفته است .اجراى اين پژوهش که به بحث در قلمرو هنر جواهر سازى مى پردازد،کوششى هر چند اندک ،جهت شناخت اين هنر است .اين مقاله ،با روش ميدانى و کتابخانه اى که با مراجعه به کتابخانه هاى مختلف از جمله کتابخانه دانشکده هنر و معمارى دانشگاه شيراز ،کتابخانه ميرزاى شيرازى دانشگاه شيراز ،کتابخانه دانشگاه هنر تهران و همچنين مراجعه به کارگاه جواهر سازى استاد اردبيلى و همچنين کارگاه قلم زنى و فلز کارى استاد حميدى د رشيراز ،نوشته شده است .اهميت رشته جواهر سازى و روش هاى ساخت جواهرات ،اين جانبان را ترغيب کرد تا على رغم وجود منابع ،به دليل علاقه شديد به آگاهى يافتتن از اين (هنر –صنعت ) اين نوشتار را به رشته تحرير در آوريم .اين پژوهش ،با ثبت سير تاريخى اين هنر و معرفى ابزار،مواد و مصالح و روش هاى ساخت ،به گونه اى به معرفى و شناخت هنر جواهر سازى مى پردازد.

تاريخچه جواهر سازى در جهان

محققانى که تاريخچه جواهرسازى را بررسى کرده اند ،حداقل تا پنج هزار سال قبل از ميلاد ،به عقب برگشته اند .آنها رد پاى جواهر سازان بدوى را تا تمدن اوليه مصر وبين النهرين پيگيرى کرده و بالاخره به اين نتيجه رسيده اند که در گذشته ،آويختن جواهرات ،سمبلى براى اظهار قدرت و نشانه اهميت و امتياز طبقه خاصى از مردم آن جامعه بوده است .اين نقش سمبليک ،گاهى با استفاده از جواهرات ،به منظور مصونيت از بيمارى ها و همراه با آن ،رشد علايق خرافى ،پيوند خورده است .

تعدادى از گنجينه هاى مربوط به تمدن 2500 سال پيش بين النهرين کشف شده است که از ميان آنها مى توان به کشفيات آرامگاه سلطنتى شهر اور اشاره کرد .در اين گنجينه اشياى گرانبهاى پر کار و گوشواره هاى لاجورد ،يافت شده و حتى نمونه هايى از ابتدايى ترين فعاليت بشر آن زمان براى زر اندوزى ،قابل بررسى است ).

مصريان قديم ،با ساتفاده از سنگ هاى قيمتى ،گردنبند هاى سنگين گوهر نشان و تاج سرهايى جهت استفاده بر روى کلاه گيس مى ساختند .

در خلال هزاره دوم و اول قبل از ميلاد ،شيوه ساخت جواهرات در اروپا و آسياى غربى حاکى از ظهور عصر آهن و برنز بود ،در اين دوره ،سنجاق ها،گل سينه ها ،النگو ها و سنجاق هاى لباس داراى شکلهاى ساده هندسى با نقوش برجسته حلقوى و يا گل بوته اى يود .

در هزاره اول بعد از ميلاد جواهر سازى در اروپا به طور کلى ،به صورت کنده کارى و قالب ريزى و تهيه سنگ نگين دنبال شده است .در حالى که در ساير نقاط جهان ،مواد زينتى بسيارى مورد استفاده اهل فن بود .

زيورهاى معمول در قرون وسطى،عبارت بود ند از النگوها و نشانه هايى که کاربرد دينى داشتند .اغلب اين زيورها و نشانه ها ،به طور معمول ،از جنس سرب و حامل تصويرى از قديسين يا شکل يک معبد بودند .از قرن يازدهم به بعد ،شهر ونيز مرکز ساخت شيشه هاى تزئينى و زيورهاى ظريف شد.

قرن 17،دوران تحول جواهرات پرزرق وبرق و روى آورى به جواهراتى بود که بر اوضاع و شرايط اجتماعى آن زمان منطبق بود .قرن هجدهم در اروپا ،عصر پيدايش حرفه تراش جواهرات زيبا ،به ويژه زيورهاى درخشنده از جنس الماس است که تا امروز ادامه دارد .

در کشورهاى آسياى مرکزى ،جواهر سازى منعکس کننده بسيارى از جنبه هاى زندگى مادى و معنوى و شيوه زيس ساکنان اين منطقه ،و نيز مفاهيم دينى ،اجتماعى ،اخلاقى و هنرى آنان است .

جواهر سازان باخترى ،در نشاندن سنگ هاى رنگينى ،چون فيروزه و نارسنگ ،مهارت داشتند و از انواع تکنيک هاى فلز کارى ،مانند ريخته گرى ،برجسته کارى ،قلم زنى و مليله کارى استفاده مى کردند.

در اواخر سده نوزدهم و اوايل سده بيستم ،وفور بى اندازه ترصيعات الوان ،گوناگونى بسيار در اشکال و نيز نوعى کمال گرايى در جواهر سازى آسياى مرکزى پديد آمد .

تاريخچه جواهر سازى در ايران

"شواهد و مدارک باستان شناسى اين نکته را تاييد مى کند که شمال و مرکز ايران ،جزو قديمى ترين مراکز صنايع فلز کارى جهان بوده است .آشکار است که بشر ،تنها در سرزمينى مى توانست به سودمندى فلزپى ببرد که در ان فلزات و کانى هاى آنها وجود داشته باشد".(ياورى ،1380:7).

"فلز کارى و هنرهاى مرتبط با‌آن ،به عنوان يکى از شاخه هاى عمده هنرهاى صناعى ،از کهن ترين روزگاران تا دوران معاصر و زمان حال ،آثار ارزشمندى همچون مفرغينه هاى لرستان ،زيور آلات و ريتون هاى هخامنشى ،بشقاب هاى نفيس زرين و سيمين ساسانى ،آثار فلزى بى بديل صدر اسلام ،مفرغ ها و مشبک کارى هاى بى مانند سلجوقى و نفايس گرانقدر فلزى چون طلا کوبى ها و نقره کوبى ها و مرصع کارى هاى دوران صفوى و سرانجام ضريح هاى پر جلوه و با ابهت را پيشکش هنر دوستان نموده است "(هانس،1372:1).

فلز کارى ،رشته هاى متعدد ومتنوعى را شامل مى شود که ساخت زيور آلات ،يکى از مهم ترين اين رشته هاست .اين مصنوعات ،شامل طيف وسيعى از محصولات و زيور آلات مى شود که با مواد و مصالح مختلفى ،مانند چوب ،عاج ،استخوان ،شاخ و همچنين شيشه هاى رنگى ،قطعات سراميکى ،فلزات ،سنگ هاى رنگى قيمتى و ارزان قيمت و قرار دادن و جا گذارى قطعات رنگى داخل فلزات ساخته مى شود .اين هنر ها ،شامل دو گروه ،زيور آلات اصلى و قيمتى ،مانند طلا و جواهر و زيورآلات مى ود .عمده ترين محصولات آنها نيز شامل انواع گوشواره ،گردن بند ،سينه ريز ،دستبند ،النگو ،انگشتر و غيره است .

" در ايران باستن و در دوران هاى قبل از مادها و در هزاره سوم و دوم قبل از ميلاد ،در کاوش هاى باستان شناسى تپه سيلک ،مارليک ،حسنلوو....آثارى به دست آمده که در حد خود زيبا و بى نهايت ،دقيق و صحيح ،ساخته و پرداخته شده است .اين آثار،بيشتر از سفال و فلزات گرانبها به ويژه طلا ونقره است "(ياورى 1384:7)

"دوره هخامنشى ،دوره شکوفايى فلز کارى ايران ،در زمينه ريخته گرى ،چکش کارى ،سوار کردن فلزى روى فلز ديگر و نيز تزيين فلزات ،به وسيله سنگ هاى قيمتى (گوهر نشانى )بوده است .در دوره مذکور ،آثار متعددى از طلا و نقره ساخته شده که نشانگر سليقه و استادى فلز کاران در اندوره است "(دقتى پور ،1382:25)

زيورآلات مکشوفه ،مربوط به دوره هخامنشيان ،زيبا و ظريف و از نظر فن زرگرى ،دقيق و بى نقص است .در دوره اشکانيان ،اثار جالبى در اشکال گوشواره ،النگو و گردنبند به د ست آمده که نمودار هنر پيشرفته و تکامل يافته آن روزگار است .

زيور آلات مربوط به دوره ساسانيان که فن زرگرى در آن بى نهايت ،پيشرفته بوده نمونه هاى ديگرى از گنجينه هاى هنر ايران ،در زمينه اشياى تزيينى براى خودآرايى است .

در دوران اسلامى هنر زرگرى و زيور سازى با هنر گوهر نشانى همراه مى شود ،ابتدا سنگهاى لاجورد طبيعى و به تدريج عقيق و شبق و در دورانهاى نزديکتر زبرجد ،ياقوت ،زمرد ،الماس و برليان در تزئين زيورها به کار رفته و در قرن کنونى و زمان معاصر کاربرد فيروزه نيز به عنوان نگين هاى تزئينى رونق پيدا کرده است .

(دوران اسلامى)

"امروزه نيز بسيارى از روش ها براى بازيافت و ساخت طلا در ايران ،مانند گذشته ادامه دارد .گرچه علاوه بر روشهاى سنتى ،روش هاى نوينى روى کار آمده ؛ولى هنوز همان روش هاى قديمى ،متداول تر است ".

امروزه ،مهمترين شهرهايى که به کار ساخت و تراش طلا و جواهر مشغول هستند عبارتند از :تهران ،اصفهان ،يزد و مشهد "(بخشنده 1379:142)

مواد مورد نياز براى ساخت زيورآلات ،عبارت است از:فلز (طلا ،نقره ،پلاتين )،بوراکس،اسيد سولفوريک ،اسيد نيتريک ،تيزاب سلطانى ،سيليس ،اکسيد آهن ،زاج سفيد ،سود سوز آور و جوهر گوگرد "(همان :144).

ابزار عمومى ساخت جواهرات

به طور کلى ،ابزار عمومى کارگاه جواهر سازى ،عبارتند از :سندان ،چکش،سوهان ،کاغذ سمباده .

در ذيل به تشريح هر يک مى پردازيم :

الف) سندان :ابزار فولادينى که فلز را با چکش بر روى آن کوبيده و تغيير شکل مى دهند .

ب) چکش : ابزارهايى هستند که براى ضربه زدن و شکل دادن به قطعه در حال ساخت ،به کار مکى رود .

ج)کاغذ سنباده :کاغذى ضخيم که يک طرف آن را دانه هاى زبر و خشن پوشانده و از لحاظ زبرى و نرمى ،درجه بندى هاى مختلفى دارد .

ابزار تخصصى براى ساخت جواهرات ،شامل دمبورى ،دستگاه نورد ،قيچى ،حديد ه،انبردست ،گيره ،چفت ،حلقه نقره ،ميل انگشترى ،ميل النگو ،خشه و قالب خشه ،صفحه نسوز ،خاک اره و بوته است .در ذيل ،به طور جداگانه به تشريح هر يک مى پردازيم :

الف) دمبورى يا مشعل هوا و بنزين ؛وسيله اى براى ايجاد حرارت و يکى از مهمترين ابزارهاى کار طلا سازى است .

ب) دستگاه نورد : از اين دستگاه براى تبديل شمش فلز به صفحه يا مفتول استفاده مى شود .

ج) قيچى زرگرى : براى بريدن ورقههاى فلزى طلا و نقره که داراى اشکال و اندازه هاى مختلفى است ،استفاده مى شود .

د) حديده :صفحه اى فلزى که بر روى آن سوراخ هاى متعددى با قطر هاى مختلف ،تعبيه شده و براى تهيه مفتول هاى طلا و نقره از آن استفاده مى کنند .

ه) گيره : وسيله اى است براى ثابت نگه داشتن قطعه فلز مورد نظر عملکرد که بر روى ميز کار ثابت مى گردد و اندازه هاى متفاوتى دارد .

و) بوته : ظرفى از جنس ماده نسوز که براى فعال و انفعالات شيميايى استفاده مى شود و نسبت به حجم کارى که انجام مى شود ،اندازه هاى متفاوتى دارد.ز) انبر دست : وسيله ايست که براى گرفتن ،پيچاندن و حالت دادن به فلز مورد نظر در هنگام ساخت ،استفاده مى شود .

ح) حلقه نقره : وسيله اى با اندازه هاى مختلف است که براى اندازه گيرى انگشتان دست ،جهت ساختن حلقه انگشترى استفاده مى شود .

ط) خشه و قالب خشه : خشه ،قلم هايى است که با سر کروى در اندازه هاى مختلف و قالب آن داراى حفره هاى نيم کره اى مى باشد و مانند پرس عمل مى کند .

ى) صفحه نسوز (تخته بورى) : صفحه اى است که اغلب زير دست طلا ساز قرار مى گيرد و فلز مورد نظر بر روى آن تابانيده ،لحيم و حرارت داده مى شود .

ک) خاک اره : براى خشک کردن و برق انداختن طلا ،پس از پرداخت کارى مورد استفاده قرار مى گيرد .

ل) اره : شامل چهار چوب فلزى قابل تنظيمى است که تيغ اره ظريفى به آن نصب مى شود و به وسيله آن ،فلزات در طول خطوط دلخواه بريده مى شوند .

م) چفت : وسيله اى انبرک شکل ،با نوک باريک برايگرفتن قطعات فلز و تکه هاى لحيم ،در هنگام لحيم کارى است .

ن) ميل انگشترى : ميله فلزى و مخروطى که بدون درجه بندى ،براى ساخت حلقه انگشترى استفاده مى شود .

س) ميل النگو : ميله فلزى يا چوبى و مخروطى شکلى است که براى النگو مورد استفاده قرار مى گيرد .

ع) ميکرومتر : وسيله اى جهت اندازه گيرى ضخامت قطعه فلز نورد شده است .

ف) انبر آتشکارى :براى برداشتن بوته از داخل کوره استفاده مى شود .

ص) قالب النگو :جهت ساخت و شکل دهى حلقه اى که در نهايت ،تبديل به النگو مى شود .مورد استفاده مى باشد .

فلزات و سنگ هاى مورد استفاده در جواهر سازى

آکومارين :

يکى از گونه هاى ياقوت ، به رنگ آبى روشن مايل به سبز است که از آن ،در جواهر سازى استفاده مى شود .

الماس: "الماس يکى از زيباترين و گرانبها ترين جواهرات محسوب مى شود که بسيار شفاف ،درخشان و زيبا است و جزو سخت ترين مواد معدنى شمرده ميشود و براى ساختن جواهرات از دوران هاى گذشته تا کنون ،براى ساخت جواهرات مورد استفاده قرار مى گرفته است .اين ماده خاصيتى تراشنده ،ساينده ،اثر گذار و خراشنده دارد"(اشترى ،353:1381)

پالاديوم :

" پالاديوم از خانواده پلاتين است وزن سبکترى ،نسبت به پلاتين دارد و آلياژ آن براى ساختن جواهرات به کاربرده مى شود "(همان :286).

پلاتين :

به رنگ سفيد خاکسترى است و قابليت ريخته گرى ،قالب گيرى و جوشکارى دارد اين فلز ،به علت سفيدى و همرنگى براى نصب الماس استفاده مى شود .

توپاز :

تورمالين :

ماده کريستاليزه شده که بخش اعظم آن از سيليکات تشکيل يافته است .در ميان بى شمار تنوع سنگ هاى نيمه قيمتى ،تورمالين سنگى پيشرو به شمار مى رود و به دليل تنوع بى نظير رنگ و انواع متعدد ،طرفداران بسيار ى دارد .

زمرد :

"زمرد ،جزو سنگ هاى گرانبهايى است که به علت وجود عنصر کروم و اناديوم در ترکيب شيميايى آن ،واجد رنگ زيباى سبز مى باشد .زمرد ،جزو جواهرات سخت به شمار مى آيد و سختى قابل ملاحظه اى دارد .اگر زمرد به حد مناسبى شفاف باشد ،مى توان آن را برش داده ،به جواهراتى تراش داده تبديل کرد"( اشترى :352:1381)

طلا :

مهمترين فلز گرانبها ى جهان و اصلى ترين فلز جواهر سازى مى باشد که قابليت ريخته گرى عالى دارد .رنگ آن زرد درخشان است و جلاى خيره کننده آن باعث شده که از نظر تاريخى ،آن را سمبل خورشيد بدانند .طلا در هر درجه حرارتى که پايينتر از نقطه جوش باشد ،به عمل آورده مى شود .آلياژهاى ططلا عبارتند ازکطلاى قرمز ،طلاى زرد ،طلاى سفيد ،طلاى صورتى و طلاى سبز .

عقيق :

يک نوع کوارتز بى شکل ،به رنگ هاى مختلف مى باشد .نوع مرغوب تر آن به رنگ سرخ يا آلبالويى است و مانند سنگ هاى قيمتى ،در زينت آلات به کار مى رود .

تصویر27.عقیق

تصویر28.فیروزه

فيروزه :

يکى از اولين کانى هاى قيمتى استخراج شده است که به دليل رنگ زيبايش ،بسيار ارزشمند مى باشد ،رنگ اين کانى بسته به ميزان آهن و مس موجود در ان ،از آبى آسمانى تا سبز تغيير مى کند

کوارتز :

"کانى متنوع و زيبايى است که تقريبا" در همه مناطق يافت مى شود و در اشکال ظاهرى گوناگون و رنگ هاى متنوع ديده مى شود مهمترين عنصر خانواده کوارتز ،نوعى از آن است که گوهر شناسان ايرانى ،از آن با عنوان در کوهى ياد کرده اند و به ان ؛مها نيز گفته مى شود "(معين ،892:1381).

لاجورد :

سنگى نسبتا" سخت آبى رنگ ،با ترکيب شيميايى فسفات ،آلومينيم ،آهن ،منيزيوم و کلسيم است و در ساخت جواهرات به کار مى رود .

مرواريد :

" رنگ مرواريد ،سفيد يا زرد است .نوع سفيد آن مرغوب تر بوده ،در جواهر سازى استفاده مى شود .اين سنگ از زمان هاى بسيار قديم شناخته شده و اصل آن را مدت ها اشک ونوس(زهره ) مى دانستند"(معين ،993:1381).

نقره : نقره يکى از فلزات مورد استفاده در جواهر سازى است نقره خالص،درخشنده و براق است که به خوبى صيقل مى پذيرد .بهتر از همه اجسام ،نور را منعکس مى کند و قابليت چکش خوارى عالى دارد .نقره از مس نرمتر و از طلا ،سخت تر است .

ياقوت :

ياقوت از نادر ترين و زيباترين گوهر ها محسوب مى شود که از زمان باستان مورد علاقه ايرانيان بوده است و ايرانيان قديم ،آن را "ياکند " مى ناميدند و به چهار گروه اصلى: يعنى سرخ ،زرد و آبى تقسيم مى کردند .

يشم :

يکى از گونه هاى عقيق است که داراى رنگ دودى مايل به سفيد مى باشد .اين سنگ ،گاهى در جواهر سازى و ساخت زينت الات استفاده مى شود .

مراحل و روشهاى زيور الات (به طور عمومى )

هنر طلا و جواهر سازى،تاريخ چندين هزار ساله دارد:و سابقه توليد و ساخت زيور آلات ،بسيار طولانى است .روش هاى ساخت و اجراى تکنيک هاى جواهر سازى ،بسيار جالب و در عين پيچيده است .مهارت در ساخت و طراحى جواهرالات اصولى است که تناسب،هماهنگى و زيبايى آن را در پى خواهد داشت .در ذيل،به مراحل مختلف ساخت و توليد جواهرات اشاره مى کنيم :

1.اصول طراحى در ساخت زيور آلات ؛

2.آماده سازى مواد اوليه ؛

3.چرخکارى (نورد گيرى)؛

4.اسيد شويى (زاغاب کردن )؛

5.اسيد شويى( زاغاب کردن )؛

6.سوهان زنى ؛

7.انتقال طرح ؛

8.اره کردن ؛

9.شکل دادن با ضربه چکش (زرگرى)؛

10.لحيم کارى ؛

11.حديده کشى(ساخت مفتول فلزى)؛

12.ورقه کوب کردن (پياده کردن نقش)؛

13.سياه قلم کردن ؛

14.تميز و پرداخت کردن زيورآلات ؛

15.رنگى کردن طلا و نقره ؛

16.آب کارى ؛

17.عتيقه سازى؛

18. ساخت نگين دان .

مرورى بر شيوه هاى تزيينى در ساخت جواهرات فلزى

ترصيع کارى:

معمولا" براى ترصيع فلز از اشياى غر فلزى ،همچون سنگ هاى گرانبهاى فيروزه ،يشم ،عقيق ...........و...استفاده مى شود . در اين حالت ،ابتدا محل سنگ را با قلم زنى گود کرده ،سپس آن را به وسيله چسب هاى مخصوص که داراى مقاومت کافى است ،مى چسسبانند .

حکاکى:

عبارت است از ايجاد نقوش ساده ،سطحى و کم عمق بر روى انواع فلزات با ابزارى ساده .اين هنر ،بيشتر روى نقره و مس انجام مى شود .

سياه قلم کارى:

در اين روش ،ترکيبى از سولفات سياه فلزى،روى سطوح منقوش فلز قرار مى گيرد تا تضادى در برابر تزئينات کنده کارى و قلم زنى ايجاد کند و ترسيمات ،به صورت برجسته ترى نمايان شود .

طلا کوبى :

در اين هنر ،نقاطى را که مى خواهند طلا کوبى کنند ،با کارد مخصوص طلا کوبى زبر کرده ،سپس زبر را مى کوبند .سرانجام ،آن را جلا داده ،هر گونه ناهموارى آن را از بين مى برند .

فيروزه کوبى :

(فيروزه کوبى هنرى است که طى آن بر روى شيء ،ظروف يا زيور آلات که از جنس مس،نقره يا برنز آماده شده ،ذرات و قطعات ريز سنگ فيروزه ،بر قسمت هايى