چکيده :
با وجودى که تجارت سنگ هاى قيمتى ،از تجارت هاى سود آوراقتصاد جهان است و بسيار ى از کشور ها توانسته اند با بهره گيرى از اين صنعت ،در آمد هنگفتى را نصيب کشور خود کنند ،اما متاسفانه در ايران ،مطالعات دقيق و نظام مند علمى بر روى اکتشاف و فرآورى سنگ هاى قيمتى صورت نگرفته است .هر چند که ايران ،کلکسيون ارزشمندى از معادن سنگ هاى قيمتى را در دامان خود دارد ؛اما فعاليت هايى که در اين مورد ؛د رکشور انجام گرفته ،چشم گير نيست و سهم ايران از تجارت جهانى سنگ هاى قيمتى ،ناچيز است .
عقيق و گوهر هاى مربوط به خانواده سيليس ،نگين هايى هستند که به دليل قداست ،در ايران و کشورهاى اسلامى ،مورد توجه بسيارى بوده است .با توجه به انجام مطالعات اکتشافى در محدوده فردوس ،گوهر هايى از خانواده سيليس و به طور شاخص ،آگات ،شناسايى شده و معرفى شده اند .
به طور کلى سنگ اصلى در برگيرنده ماده معدنى ،سنگ هاى آتشفشانى ،با رنگ هاى روشن تا تيره مى باشند و به عنوان مثال ،از پوشش سنگى ،بيشتر از جنس آندزيت ،آندزيت بازالت ،توف ،ريوليت و داسيت تشکيل شده است .
مقدمه :
استان پهناور خراسان جنوبى ،به دليل تنوع زمين شناختى نشات گرفته از رخداد هاى مختلف زمين ساختى ،محل ظهور و پيدايش بسيارى از مجموعه کانى هاى ارزشمند است که تا کنون ،تعداد اندکى از انها مورد بررسى وشناسايى قرار گرفته اند .از ديد زمين شناسى ناهمسانى هاى فراوانى در سنگ هاى منطقه فردوس ديده مى شود بيشترين تغيير رنگى ،در سنگ هاى آتشفشانى منطقه ،ديده مى شود . اين سنگ ها،بر جاى مانده آتشفشان ها ى 1پر شمارند که از ميان شکاف ها و يا از حفره ها فوران نموده اند .دره هاى پهن ميان رشته کوه هاى آتشفشانى،گاهى محل خروج گدازه اند .بيشتر اين شکاف ها به وسيله انفجارهايى پر شمارکه موجب تشکيل آگلومراى فراوان گرديده اند ،مسدود شده و در حال حاضر ،در چهره سطوح فرسايشى ،به وسيله انباشته هاى تخريبى عهد حاضر پر شده اند .
ليتولوژى اين سنگ ها ى خروجى ،از آندزيت و بازالت ،تا آندزيت بازالت بوده،از بجستان تا خور،امتداد دارد .عمليات اکتشافى سنگ هاى قيمتى و نيمه قيمتى در اين منطقه ،احتمال وجود ذخاير با ارزش گوهرى در اشکال و ساختار هاى متنوع رانشان مى دهد .
موقعيت جغرافيايى و راه هاى دسترسى منطقه
استان خراسان جنوبى ،به عنوان خاورى ترين استان ايران ،داراى 68/94111 کيلومتر مربع مساحت است .اين استان ،بين 57 درجه و 46 دقيقه تا 60 درجه و 57 دقيقه طول شرقى و 30 درجه و 35 دقيقه تا 34 درجه و 14 دقيقه عرض شمالى ،قرار گرفته و 71/5 درصد از مساحت کشور را به خود اختصاص داده است .گستره خراسان جنوبى از سمت خاور ،حدود 430 کيلومتر مرز مشترک را به خود اختصاص داده است گستره خراسان جنوبى از سمت خاور ،حدود 430 کيلومتر مرز مشترک با کشور افغانستان دارد و از شمال ،با استان خراسان رضوى ،از باختر ،با استان هاى يزد و کرمان و از جنوب ،با استان سيستان بلوچستان ،همسايه است .
روند غالب رخنمون ها در محدوده شمال – شمال باخترى ،تا جنوب –جنوب خاورى است و ادامه رشته کوه هاى ايران مرکزى را نشان مى دهد .
محدوده مورد مطالعه ،شامل فردوس ،آيسک و شارقنج است که در عرض جغرافيايى 33تا 30 34 و طول جغرافيايى 58 تا 30و58 قرار دارد .بلند ترين نقطه در اين محدوده داراى ارتفاع 500 متر از سطح دريا مى باشد .محصولات زير کشت ،شامل زعفران ،پنبه ،انار و بادام است .اين ناحيه ،حالت نيمه بيابانى دارد .راه هاى دسترسى به منطقه ،شامل جاده شيراز – اصفهان –يزد – مشهد است که از اين منطقه مى گذرد.
شرايط اقليمى
آب و هواى استان خراسان جنوبى در نواحى شمالى و شمال خاورى ،نيمه بيابانى معتدل و در نواحى جنوب و باختر ،گرم و خشک بيابانى است .بيشينه دماى استان ،40 درجه سانتى گراد ،بالاى صفر(در تابستان ها ) و کمينه دماى آن ،10 درجه سانتى گراد ،زير صفر (در زمستان ها ) مى باشد .متوسط بارندگى استان نيز 200 ميلى متر در سال گزارش شده است .به طور کلى ،استان خراسان جنوبى ،جزو نواحى گرم و خشک ايران محسوب شده ،بيشتر نقاط آن اقليمى خشک دارند .لازم به ذکر است ،فقط مناطق کوهستانى اين استان از آب و هواى معتدل کوهستانى دارند .قرار گرفتن بخش اعظم استان خراسان جنوبى در ناحيه کويرى و بارش کم در بعضى نواحى ،سبب فقر پوشش گياهى و نامساعد بودن خاک براى کشاورزى گرديده است .
زمين ريخت شناسى
استان خراسان جنوبى ،از نظر ناهموارى ها ،تقريبا" به دو قسمت مرتفع کوهستانى و پست و هموار تقسيم مى شود .قسمت هاى کوهستانى ،بيشتر در شمال و شمال باختر استان و قسمت هاى پست و هموار ،در دشتهاى مرکز و جنوب استان واقع شده اند .
مناطق پست و هموار استان ،شامل زمين هاى هموار ى هستند که در قسمت هاى مرکز ،باختر و جنوب باختر استان قرار گرفته ،و از نظر کشاورزى ،دامپرورى و احداث راه هاى ارتباطى ،اهميت خاصى دارند .دشت هاى جنوب و جنوب باختر استان ،معمولا" از هر نوع پوشش گياهى عارى بوده و به دليل مجاورت با حاشيه شمال کوير لوت ،آب و هوايى خشک و خشن دارند .بنابراين به طور کلى مى توان که استان خراسان جنوبى در قسمت هاى شمال و شمال خاورى خود ،داراى ارتفاعات و در جنوب و جنوب باخترى ،فاقد ارتفاعات قابل توجه است .منطقه مورد مطالعه نيز در جنوب استان واقع شده و به دشت لوت ،ختم مى شود .
زمين شناسى ناحيه اى منطقه مورد مطالعه
محدوده مورد مطالعه ،بخشى از بلوک لوت است .بلوک لوت ،قطعه اى است کشيده و مستحکم که پايدارى آن را به تراکم و سخت شدگى سنگ هاى دگرگونى زير ساخت آن نسبت مى دهند .در ترياس ميانى ،اين بلوک در جهت شمالى – جنوبى در حدود 900 کيلومتر (از فرو رفتگى جازموريان تا گناباد ) و در جهت شرقى –غربى ،حدود 200 کيلومتر (حد غربى آن گسل نايبند است )،گسترش يافته است (اشتوکلين ،1965 و نبوى ،1355).
اين بلوک در محدوده مورد مطالعه ،بيشتر توسط سنگ هاى آتشفشانى سنوزوئيک با ضخامت 3000-2000 متر و ترکيب آندزيتى ،بازالتى ،داسيتى و ترکيب هاى وابسته و همچنين نهشته هاى قاره اى نئوژن – کواترنر پوشيده شده است .سنگ هاى آتشفشانى مزبور در زمان پالئوژن و نئوژن تشکيل شده اند .گسترش و ضخامت سنگ هاى آتشفشانى پالئوژن ،بسيار کمتر و ترکيب آنها آندزيتى – داسيتى است که عمده کانى سازى هاى منطقه ،متاثر از اين سنگ ها بوده است .سنگ هاى آتشفشانى نئوژن ،با ترکيب آندزيتى –بازالتى ،گسترش و ضخامت زيادترى را در محدوده مورد مطالعه به خود اختصاص داده و کمتر تحت تاثير حرکات زمين ساختى بوده است .
جايگاه محدوده مورد بررسى در زون هاى ساختارى
رشته کوه هاى اين منطقه ،بخشى از سيستم آلپ – هيماليا را تشکيل مى دهند و شکل گيرى آنها حاصل همگرايى پهنه هاى قاره اى اوراسيا ،هند و عربستان است .
حرکت پيوسته پهنه هاى هند و عربستان به سوى پايدار اوراسيا(که تا باز شدن درياى سرخ ،ادامه پيدا کرده است )،موجب بسته شدن اقيانوس تتييس و برخورد خرد قاره هايى همچون بلوک لوت و ايران مرکزى ،به صفحه اوراسيا و در نتيجه ،ايجاد تنش در اين منطقه شده است .جابه جايى پهنه افغانستان در راستاى گسل امتداد لغز هرات نيز به همين صورت ،توجيه شده است .
اين ناحيه با ديگر زون هاى ساختارى ايران مرکزى و البرز که در دوران پالئوزوئيک ،حوضه رسوبى واحدى را تشکيل مى داد .همگى پلاتفرم ايران مرکزى جاى داشته اند .
بخش عمده کوه هاى اين منطقه را مجموعه اى از سنگ هاى آتشفشانى پديد آورده ا ند که متعلق به کربونيفر و ژوراسيک ،جريان يافته اند .سنگ هاى ياد شده ،توسط سنگ هاى آذرين با ترکيبى در حد گرانيت تا گرانوديوريت ،تحت تاثير قرار گرفته اند .دگرگونى حاصل از تاثير گرانيت ،همزمان و پس از تکاپوى آتشفشانى در سنگ هاى ژوراسيک ،شامل چند مرحله است و اثرات آن به صورت شيستوزيته ،در سنگ هاى خاور منطقه مورد مطالعه ديده مى شود .در اين جا مجموعه سنگ هاى دگرگونى ياد شده در پيکر چين هاى ايزوکلينال چين خورده اند وداراى شيستوزيته و رخ اسليتى هستند .مجموعه سنگ هاى دگرگونى اين منطقه که به ويژه در شرق منطقه گسترش دارند ،شامل فازهاى دگرگونى ناحيه اى هستند .
تکتونيک و زمين شناسى ساختمانى
گسلش و شکستگى ،مهم ترين پديده ساختارى در منطقه به شمار مى رود .از گسل هاى اصلى منطقه ،گسل شمال گناباد با روند شرقى –غربى و گسل مزار با روند شمال غربى – جنوب شرقى است .گسل شمال گناباد که از منطقه انارستانک مى گذرد ،از شرق به غرب ادامه داشته است و منطقه را به دو بخش شمالى و جنوبى تقسيم مى کند .جهت حرکت گسل هاى تراست منطقه و جهت چين خوردگى ها به سوى جنوب شرق است .از گسل هاى فرعى مهم منطقه ،گسل مزار است که از سمت شمال غرب به طرف مرکز کشيده شده ،در منطقه بکرى به گسل اصلى شمال گناباد ختم مى شود .چين ها در اين منطقه اغلب از نوع مايل و برگشته بوده و جهت برگشتگى آنها به سمت جنوب است .بيشترين استرس انقباضى ،شمال غربى –جنوب شرقى است .آخرين رخداد چين خوردگى منطقه ،در فصله زمانى پليوسن و پليوستوسن ،به وقوع پيوسته و حوضه هاى رسوبى گذشته را چين داده است .
کانى هاى قيمتى و نيمه قيمتى
عقيق و گوهر هاى مربوط به خانواده سيليس ،نگين هايى هستند که همواره در جمع کلکسيون هاى کانى هاى قيمتى و نيمه قيمتى جهان درخشيده اند .با توجه به انجام مطالعات اکتشافى در محدوده فردوس ،عمده گوهر هاى شناسايى شده ،جزو خانواده سيليس و به طور شاخص ،آگات معرفى شده اند .اين گوهر ها از نظر تنوع رنگى ،شکل ساختار و فراوانى در کشور کم نظير بوده و حجم عظيمى از انواع آگات ،در اين منطقه از کشور ،نهفته مى باشد که در ذيل ،به شرح مختصر چند محدوده اشاره شده است .
1.ژئود دودى رنگ غرب برون
روستاى برون ،در کيلومتر 25 جاده فردوس –بجستان ،واقع است و فاصله معدن از روستا ،9 کيلومتر بوده که در مسير جاده خاکى برون ،به روستاى گزى مى باشد .معدن ،در شمال غرب روستاى برون واقع شده است .
سنگ اصلى ،در برگيرنده ماده معدنى ،شيشه سنگى با ترکيب ريوليتى مى باشد .به طو.ر کلى ،واحد هاى سنگى اطراف منطقه معدنى ،سنگ هاى آتشفشانى با رنگ هاى روشن تا تيره مى باشند .به عنوان مثال ،ترکيب واحدهاى سنگى شمال شرق معدن ،آندزيتى و سنگ هاى آتشفشانى که از حدود 500 مترى شمال شرق معدن برداشت شده اند،داسيتى مى باشند .در غرب روستاى برون و شمال غرب ،محدوده آبگرم فردوس ،افقى از ژئودهاى دودى رنگ به ارتفاع يک متر ديده مى شود که حدود 10 متر گسترش دارد.
2.آگات سفيد و هليوتروپ برجک
راه دسترسى به منطقه برجک ،از طريق جاده فردوس - طبس و راه شوسه ،به سمت روستاى بغداد ه است .در برگه 1:150،000 برجک که تماما"از پوشش سنگى ،بيشتر از جنس آندزيت - آندزيت بازالت – توف تشکيل شده است ،ارتفاعات را بخش چشمه پلنگى تشکيل مى دهد .در اين محدوده ،کانى سازى فلزى ديده شده است ؛اما انواع آگات سفيد ،هليوتروپ ،آگات سياه و آگات آبى نيز مشاهده شد.اين آگات ها گسترش نسبتا" خوبى داشته ،با توجه به قابليت تراش ،مى تواند به عنوان سنگ قيمتى مورد استفاده قرار گيرد .
3.موسى استون شرق چاه قادرى
در بررسى هاى صحرايى جنوب محدوده سه قلعه و در مسير جاده فردوس به سه قلعه ،واحدهاى آندزيتى در ارتفاعات شمالى چاه قادرى ،واقع شده است .در آندزيت هاى اين محدوده ،آنومالى مس ،به صورت مالاکيت ديده مى شود .در مسير چاه قادرى ،محدوده اى 1500×1300 مترى از آگات قرمز گوشتى مشاهده شد که رنگ اين آگات ،به علت رشد کانى منگنز داخل آگات ؛از قرمز تا سفيد متغير بوده و حالت ابر و باد را در سنگ ايجاد کرده است .اين آگات ،به علت رنگ زيبا و برخوردارى از شفافيت خوب داراى ارزش اقتصادى است .
4.آگات سفيد جنوب غرب سه قلعه
در جنوب غرب محدوده سه قلعه و در مسير حرکت به سمت شوراب ،واحد آندزيت نفوذ کرده که در بالادست آن ،کانى سازى مالاکيت مشاهده شدهاست .در سمت شرق بگه سه قلعه ،يک واحد آندزيت و توف ديده مى شود که مى تواند براى مصارف ساختمانى،مى تواند مورد استفاده قرار گيرد.آگات هاى سفيد رنگ اين محدوده ،در برخى نقاط به علت رشد و جايگيرى دندريتى منگنز ،اشکال زيبايى را ايجاد کرده است که در اصطلاح جواهر شناسى ،به آن " کوارتز شجر " گفته مى شود .
5.ژئود آميتيست شکسته ديوار
در نيمى از محدوده شکسته ديوار مقدار زيادى کانى سازى مس مشخص شده که بهترين کانى سازى در شمال شارقنج است .تعداد چهار دايک ،با عرض 150-100 متر و طول 500- 400 متر مى توان در محدوده مشاهده کرد .در امتداد برخى از اين دايک هاى آندزيتى ،نودول هاى 5 تا 10 سانتى متر ى مشاهده مى شود که داخل آنها ژئودهاى آميتيست بسيار زيبايى ايجاد شده است .
6.پرهنيت - پمپلئيت بهاره
در محدوده بهاريه ،دايک داخل آندزيت ها نفوذ کرده که داراى کانى سازى مس از نوع مالاکيت و کريزوکلا مى باشد .همراه با اين کانى سازى ،رگه هاى ژاسپر و کانى پرهنيت و پومپلئيت ديده مى شود که مى توان از آن به عنوان يک کانى قيمتى بهره بردارى کرد .ژاسپر مشاهده شده در اين محدوده نيز داراى جلا پذيرى و تنوع رنگ بسيار خوب بوده قابليت تراش دارد.
نتيجه گيرى
براساس مطالعات انجام گرفته در منطقه ،جهت پتانسيل يابى سنگ هاى قيمتى و نيمه قيمتى ،نتايج زير به دست مى آيد :
- عمده سنگ هاى شناسايى شده در منطقه ،شامل انواع مختلف آگات و هليوتروپ در طرح ها و رنگ هاى گوناگون ،همچون سفيد ،قرمز ،سبز و کوارتز شجر با لايه بندى زيبا مى باشند.
- از جمله مناطق مستعد از نظر آگات زايى ،مى توان به نواحى شرق برجک ،جنوب سه قلعه و ارتفاعات شمال خور اشاره نمود .
- درتمام مناطق مطالعه شده ،آگات زايى در ارتباط با سنگ هاى ولکانيکى و فعاليت هاى هيدروترمالى پس از آن مى باشد .
