مقدمه:
ايران اسلامى به دليل برخوردارى از مواهب و منابع طبيعى ،همچون آب ،خاک ،جنگل و مراتع ،دارا بودن فصول سال به صورت همزمان ،پيشينه کهن تاريخى ،جذابيت هاى توريستى (اکوتوريسم )،ژئوتريسم و.....)نفت و گاز و مواد معدنى و......در زمره کشورهاى ثروتمند جهان قلمداد مى شود .
تا کنون بالغ بر 64 نوع ماده معدنى در کشور شناسايى شده و در چرخه فعاليت هاى اکتشافى ،به صدور گواهينامه کشف انجاميد ه است و بالغ ب ريک صد نوع انديس معدنى ديگر نيز در کشور شناسايى شده که شيوع ساختارهاى زمين شناسى در کشور؛ به ويژه سازند هاى مناسب براى تشکيل مواد معدنى ،زمينه ساز اين کلکسيون نسبتا" منحصر به فرد در دنيا مى باشد.
در استان خراسان و تاکنون ،جهت 40 نوع ماده معدنى ،گواهينامه کشف صادر که ذخيره اى بالغ بر 2/2 ميليارد تن را شامل گرديده است . استخراج ساليانه از اين معدن 5/13 ميليون مى باشد.
ساخت و ايجاد تعداد بيشترى از کارخانجات مصرف کننده مواد معدنى استان و نيز ساخت واحدهاى فرآورى جهت تامين نياز ساير نقاط کشور و نيز کشورهاى همجوار باعث ظرفيت سازى بيشتر براى افزايش استخراج مواد معدنى گرديده که اين امر ،منجر به ايجاد اشتغال بيشتر و رونق اقتصادى خواهد گرديد .
مختصرى (عقيق) ،داراى فرمول شيميايى SiO2,Nh2O بوده ،وجه تسميه آن از نام رودخانهAchate در جنوب سيسيل در ايتاليا گرفته شده و در زبان عربى ،به آن " ذوالوان " مى گويند.سيستم تبلور آن بى شکل ،آگرگات آن ژله اى ،خوشه اى ،دانه اى ،جريانى،کليه اى و.......ورنگ آن متفاوت است .سختى 5/5 تا 5/6 ،وزن مخصوص 9/1 تا 2/2 ،سطح شکست آن صدفى ،جلاى شيشه اى است . در اثر حرارت آب تبلور خود را از دست داده در اسيد فلورئيدريک حل مى شود .
ژنز:
آگات بيشتر در چشمه هاى آب گرم و آب فشانها و در سنگ هاى آذرين داراى خلل و فرج رسوب مى کند (سنگهاى ريوليت و تراکيت ) در شرايط اگزوژن و محيط هاى اشباع از سيليس سنگهاى آذرين و دور شدن از محل و ترسيب در محل هاى مناسب نيز تشکيل مى گردد.قابليت رنگ پذيرى داشته و در صورت استقرار استرکچر هاى دندريتى در متن آن (معمولا" از جنس منگنز ) ارزش بيشترى مى يابد .
همراه بودن اين کانى با کانيهايى نظير ليمونيت ،گوتيت ،سيدريت و ......مويد تشکيل کانى در سيالات با درجه حرارت کم است .
مواد مصرف:
عمده ترين مصرف اين کانى ،در تهيه نگين انگشتر با تراش معمولا" دامله بوده و از ذرات ريزتر آن در تهيه گردن بند و.......استفاده مى شود .
آگات سفيد در تهيه جواهرات بدلى مورد استفاده قرار مى گيرد .نوع ديگرى از آگات که شامل ذرات کاسدرنى باهارمونى مناسب باشد،داراى تلالو بيشتر بوده ،ارزش اقتصادى افزونترى دارد.
از موارد مصرف ديگر آن در آسياب هاى گلوله اى است که به دليل فقدان آهن درمتن سنگ ،از ايجاد آلودگى در مواد معدنى همچون کائولينيت ،بنتونيت و.....در هنگام آسياب کردن ممانعت مى نمايد . انواع کانى هاى اين گروه که داراى ترکيب شيميايى يکسان مى باشند .تفاوت رنگ آنهاصرفا" معلول وروردى کاتيون هاى مختلف به شبکه يونى سنگ است .
اين سنگ از ديرباز به عنوان يک سنگ مقدس در اکثر اديان معرفى گرديده است .در شرع مقدس اسلام ،همراه داشتن آن در هنگام عبادت و در ساير اوقات ،باعث آرامش روح و روان انسان و ايجاد زمينه هاى عرفانى مى گردد.در طب قديم ،اعتقاد بر آن بوده که قرار دادن آن بر روى قسمت هاى مختلف بدن ،اثرات موثرى در از بين بردن امراض داشته است .
در برخى شاخه هاى روان شناسى ،بر اين باور وجود دارد که لمس آن توسط دو دست باعث افزايش تمرکز روانى و رفع اضطراب مى گردد.
توزيع ماده معدنى در استان
پراکندگى اين ماده معدنى به دليل گستردگى سنگ هاى ولکانيکى در سطح استان ،در مقياس قابل توجهى مطرح مى باشد .
در استان خراسان جنوبى ،ذخائرى از آن در منطقه غربى نهبندان و نيز در منطقه خوسف تا خور ،به سمت ديهوک و سرايان و در حاشيه ولکانيک هاى منططقه ،قابل رويت است .ذخاير بيشترى از اين ماده معدنى در شرق قائنات ،منطقه زير کوه قائن ،حاشيه روستاهاى پيش بر ،فخر آباد ،بقال ،على آباد و بمرود ديده مى شود که عمدتا" عقيق اين مناطق ،قرمز پر رنگ تا قهوه اى مى باشد.
عمده ترين ذخاير شناخته شده آگات ،در غرب شهرستان تربت حيدريه درمنطقه بايگ است . تا کنون عمليات اکتشافى انجام شده بر روى آگات در اين منطقه ،منجر به صدور دو فقره گواهينامه کشف،به نامهاى معدن آگات بايگ با ذخيره قطعى هشتصد تن و آگات رضوى با ذخيره يکصد تن گرديده است . در حال حاضر ،بالغ بر 5 فقره مجوز اکتشافى براى محدوده هاى ديگر در اين منطقه صادر شده که اکتشاف معدنى درآنها در جريان است . از دو معدن فعال آگات در اين منطقه ،ساليانه 6 تن سنگ آگات به دست مى آيد .لازم به ذکر است که ذخاير ى از آگات کبود که کيفيت مناسبى دارد ،در منطقه اسفراين ،در خراسان شمالى رويت گرديده که در بررسى هاى اوليه ،واجد شرايط ،جهت مطالعات بيشتر است .
روش استخراج
استخراج در اين معادن ،به صورت روباز و بدون آتشبارى ،باايجاد پله و ديواره هاى معدنى صورت مى گيرد(همانگونه که در تصاوير مشاهده مى گردد).
کارگران ،رگه هاى معدنى را استخراج مى کنند و پس از اطمينان از فقدان ذخيره باقيمانده پله ايجاد شده با استفاده ازماشين آلات معدنى ؛همچون بولدوزر و بيل مکانيکى ،جبهه کار معدنى ايجاد شده را چند متر عقب تر برده ،مواد باطله را به نيت يافتن ذخاير ديگر ،سنگ جورى نموده ،عمليات ادامه مى يابد .
به منظور کاهش خطرات ناشى از ريزش ديواره ها ،شيب گيرى ديواره هاى معدنى ،صورت مى گيرد و ترتيبى اتخاذ مى شود که قسمت فوقانى ديواره ،به سمت عقب ،شيب دار گردد. سنگ آگات از قرار کيلويى هشتاد هزار تا يکصد و پنجاه هزار ريال ،به فروش مى رسد که بزرگ تر بوده قلوه سنگ ها و نيز کيفيت بهتر مواد استخراج شده ،عامل مستقيم افزايش قيمت فروش آن مى باشد .
تا کنون بيشترين ذخاير آگات دنيا در کشورهاى چين ،هند ،روسيه ،استراليا ،برزيل و جزيره ماداگاسکار کشف گرديده است .برخى رخنمونها و آنومالى هاى معدنى در اين کشورها ،تا چند تن مى رسد .
از نظر تاريخى ،اين ماده معدنى ،از حدود 7000 سال پيش در کشور ما شناخته شده و مورد مصرف استفاده قرار مى گرفته است .در کوهى (نوعى کوارتز ) است و نيز عقيق ؛در دهکده اى در نزديکى وان نيز در تپه يحى ،از حدود 5500 سال پيش ،استخراج مى شده است و تجارت کاسدونى و نيز سنگ آتش زنه ،در اين منطقه رواج داشته است .
در ادبيات فارسى ،جايگاه اين سنگ بسيار والاست ؛چنانکه کمتر شاعرى است که در ادبيات خود تعبير ،تفسير و يا استعاره اى از آن نداشته باشد:
چند از او سرخ چون عقيق يمانى چند از اولعل چون نگين بدخشان
(رودکى)
لعل اوغيرت عقيق يمن شکر مصر را رواج شکست
(جامى)
نگردد چو ياقوت هرگز بدخش نه سنگ سيه چون عقيق يمانى
(فرخى سيستانى )
شمس تبريزکه سرمايه لعل است و عقيق ما ازاو لعل بدخشان و عقيق يمنيم
(مولانا)
گر به رنگ عقيق شداشک من چه عجب که مهر خاتم لعل تو هست همچوعقيق
(حافظ)
لازم به ذکر است که اين سنگ ،در اشعار فردوسى،11 بار و در شعر نظامى گنجوى ،29 بار به کار رفته است .شهريار ،محتشم کاشانى ،پروين اعتصامى ،سنايى غزنوى،سعدى ،انورى و......نيز از اين ماده معدنى در اشعار خود استفاده نام برده اند که قابل مقايسه با ساير سنگ هاى گرانبها نمى باشد .
فر آورى ماده معدنى (بعد ازاستخراج)
کانى آگات و گروه آن ،با انجام عمليات تراش بر روى ،آن قابليت استفاده به عنوان نگين ،گوشواره ،گردن بند و....را دارا مى گردد. انواع نگين هاى موجود در بازار ،شامل دامله ،بيضى ،دايره ،تخت ،هفت جواهر ،قلبى ،عدسى و....توسط سنگ فروشان و به صورت غير متمرکز (چندين کارگاه در سطح شهر و نسبتا" دور از هم ) انجام مى گردد. اين جمعيت ،در گذشته نه چندان دور ،بيش از اين تعداد بوده که به دليل ورود نگين ، از کشور چين آمار اشتغال کاهش داشته است .هر دستگاه تراش عقيق که امکان وارد نمودن آن از ترکيه وچين وجود دارد ،در حدود ده ميليون تومان قيمت دارد و د رحدود پانزده نفر را جذب کار مى نمايد .ورود اين ماشين آلات ،باعث افزايش بهره ورى و کاهش قيمت تمام شده گرديده و زمينه رقابت براى جلوگيرى از ورود نگين به کشور را فراهم خواهد نمود .
در حال حاضر ،سنگ آگات به روش سنتى تراشيده و رنگ آميزى مى شود .على رغم سنتى بودن روش تغيير رنگ نگين ،نگين هايى که توسط اين افراد به رنگ زرد و سبز تغير مى نمايد .از استاندارد هاى بسيار بالايى برخوردار است پيشنهاد مى شود از طريق اعتبارات عمرانى کشور،از قالب طرح هاى خود اشتغالى ،زود بازده و.....زمينه خريد ورود چند دستگاه تراش فراهم شود تاباعث احياء و رونق امر گردد.
نتيجه گيرى :
اين ماده معدنى ،در گستره خراسان بزرگ ،از استعداد هاى مناسبى همچون سهولت در استخراج و سنگجورى و هزينه هاى نسبتا" کم آن و نيز ارتقاى دانش تراشى برخوردار است وجود تعداد افراد ماهر در زمينه تراش(بيشتر از 800 نفر در سطح استان )،از ديگر استعدادهاى اين استان است و چنانکه امکانات فنى (ماشين آلات تراش جديد ) و اقتصادى مناسب ،د راختيار اين افراد قرار بگيرد و نيز زمينه تغيير در نوع تراش و مهارت هاى لازم به آنها آموزش داده شود ،زمينه رشد اقتصادى اين ماده معدنى ،پيش از پيش فراهم خواهد گرديد .
