سنگهاي قيمتي و نيمهقيمتي از گذشتههاي دور، مورد استفاده بشر بوده است. در اين ميان سنگهاي گرانبها كه از آنها به "احجار كريمه" تعبير ميشود و نيز سنگهاي نيمهقيمتي با رنگهاي زيبا و جذاب، توجه انسان را به سوي خود جلب ميكردند.
سنگهاي قيمتي و نيمهقيمتي از گذشتههاي دور، مورد استفاده بشر بوده است. در اين ميان سنگهاي گرانبها كه از آنها به "احجار كريمه" تعبير ميشود و نيز سنگهاي نيمهقيمتي با رنگهاي زيبا و جذاب، توجه انسان را به سوي خود جلب ميكردند، از اين جواهرات براي مقاصد گوناگون استفاده ميشد، بهطور مثال از سنگها در كسب بركت و روزي، جذب نيروهاي خير، محافظي در برابر نيروهاي شيطاني، درمان بيماريها و در نهايت بهعنوان زيور و تزئينات استفاده ميكردند.
فلزات و سنگهاي گرانبها از ديرباز تاكنون همواره مورد توجه انسان بوده است قديميترين آثار نشان از آن دارد كه در حدود 5000 سال قبل در مصر و حدود 2500 سال قبل در بينالنهرين جواهرات بسيار نفيس ساخته ميشده است. اين آمار نشان از قدمت اين سنگهاي گرانبها دارد.
دلايل استفاده از سنگها
با مطالعه ميراث مكتوبي كه از گذشتگان به جا مانده و يافتههاي باستانشناسي كه در موزهها وجود دارند متوجه ميشويم استفاده از سنگهاي گرانبها در طول حيات بشر رايج بوده است. بهعنوان مثال در آثار به جا مانده ديده ميشود تاج پادشاهي مرصع به انواع سنگها ميباشد يا غلاف شمشيري كه با اين سنگها تزيين شده است. با مطالعه كتابهاي طب سنتي مشاهده ميكنيم كه پزشكان ما از انواع سنگها در معجونها و نسخههاي خود استفاده ميكردند.
استفاده از جواهرات و سنگهاي گرانبها در زيورآلات
شايد بتوان استفاده از سنگهاي گرانقيمت در زيورها را از پركاربردترين موارد استفاده از اين سنگها از گذشته تاكنون دانست. استفاده از سنگها و جواهرات از گذشتههاي بسيار دور و در اولين زينتهايي كه از بشر بدست آمده است ديده ميشود. در نيمه اول هزاره دوم پيش از ميلاد در شوش جواهراتي شامل دستبندها و گردنبندهاي آراسته به مهرههاي گرمكيشكل و دانههاي وسطي از طلاي توخالي توليد ميشده است. از گور دختري مربوط به 1000 تا 800 سال قبل از ميلاد زيورهاي فراواني از جمله پولكهاي بزرگ مفرغي، پيشانيبند، دستبند و انگشتري به دست آمده است. دوره هخامنشى، دوره شکوفايى فلزکارى ايران در زمينه ريختهگرى، چکشکارى، سوارکردن فلزى روى فلز ديگر و تزيين فلزات به وسيله سنگهاى قيمتى بوده است. از دوره هخامنشيان نيز گنجينهاي شامل دستبند طلا، قاشق نقرهاي، تخمههاي ياقوت جگري، لعل بنفش و مهرههاي سنگ لاجورد، سنگهاي تراشخورده و گردنبندهاي مهرهاي و مرواريدي به دست آمده است. در دوران اسلامى هنر زرگرى و زيورسازى با هنر گوهرنشانى همراه مىشود. ابتدا سنگهاى لاجورد طبيعى و به تدريج عقيق در دورانهاى نزديکتر زبرجد، ياقوت، زمرد، الماس و برليان در تزئين زيورها به کار رفته و در قرن کنونى کاربرد فيروزه نيز بهعنوان نگينهاى تزيينى رونق پيدا کرده است.
مصارف دارويي سنگهاي قيمتي و نيمهقيمتي
استفاده از سنگهاي گرانبها در درمان، سابقهاي كهن دارد. اهميت سنگها در درمان بيماريها به اندازهاي است كه در بعد از اسلام سنگدرماني جزء يكي از هفت روش درماني طب اسلامي قرار گرفت. كتابهايي همچون قانون ابنسينا، جواهرنامه نظامي نوشته محمدبنابيالبركات جواهري نيشابوري، الجماهر ابوريحانبيروني، خواصالحجار نوشته حنينبناسحاق، تنسوخنامه ايلخاني اثر خواجه نصيرالدينطوسي حاوي داروهاي بيشماري ميباشند كه با استفاده از اين سنگها تهيه ميشوند. در اينجا نمونههايي از اين سنگها بهعنوان دارو بيان ميگردد.
الماس
از به وجود آمدن سنگكليه، مثانه و كيسه صفرا جلوگيري ميكند. همچنين الماس براي بيماري معده و روده بسيار موثر است، بهخصوص تعيينكنندهي بيماريهاي استخواني و غدد ميباشد و غده تيموس را تحريك ميكند. همينطور براي بيماريهاي صرع و عدمتعادل بسيار مفيد است و به عقيده "ديسقوريدوس" سوزنده و عفونتآور است. در جلا دادن دندان بسيار مفيد است و باعث آساني وضعحمل در زنان ميشود.
فيروزه
درد گلو، التهابات ريوي و بيماريهاي دستگاه تنفسي و افسردگي را درمان و قلب را تقويت ميكند. فيروزه اگر همراه سرمه استفاده شود براي چشم بسيار مفيد است و بينايي را قوت ميبخشد.
ياقوت
از ياقوت براي بيماريهاي قلبي، جريان خون و براي تقويت غدد فوق كليوي استفاده ميشود و نيز گفتهاند كه هر كس ياقوت را به دهان بگيرد به او قوت ميدهد، باعث شادي ميشود و تشنگي را از بين ميبرد.
معجون ياقوت ابنسينا
ابنسينا اين معجون را كه از ابتكارات خودش ميباشد درست كرده و پس از آزمايش از آن بهره برده است لازم به ذكر است اين معجون به علت گرانبها بودن اجزاي آن، فقط در علاج پادشاهان استفاده ميشده است.
اين معجون در درمان بيماريهاي وسواس، دوري جستن از مردم، تپش غيرعادي قلب و ناتواني قلب، بيماريهاي مربوط به مغز، معده، كبد، طحال، درمان بيماري قولنج، علاج درد مفاصل، علاج تبهاي مزمن استفاده ميشده است.
مرواريد
اعصاب، غدد فوقكليوي، طحال و عضلات را تقويت ميكند. مرواريد براي زخم معده بسيار موثر است، از رودهها محافظت ميكند و براي تب و سردرد و درمان آبله مفيد ميباشد.
عقيق
باعث افزايش قدرت بينايي و تقويت لثهها ميشود. موجب بالا رفتن و قوي شدن قدرت منطق ميگردد. تفکر را شفاف و قدرت تمرکز را زياد ميکند. در دوران حاملگي باعث آرامش و تعادل مادر و فرزند شده و بعد از زايمان هم از افتادن رحم جلوگيري ميکند.
يشم
سنگ يشم، كليهها، دستگاه گردشخون و سيستم عصبي را تقويت ميكند و باعث تسهيل باردار شدن به دليل مشكلات رواني و انجام نشدن عمل لقاح ميشود. براي معده بسيار خوب است و اگر در دهان گذاشته شود عطش را از بين ميبرد."جالينوس" ميگويد:"اگر گردنبندي از يشم تا مقابل معده آيد مري و معده را سود رساند."
استفاده آييني از سنگها
در زمانهاي قديم سنگهاي قيمتي علاوه بر ارزش مادي، داراي ارزش سحر و جادو نيز بودهاند. طبق باورهاي قدما با استفاده از اين سنگها ميتوان ارواح شيطاني و امراض را از بدن انسان دور نمود، بهطور مثال از هماتيت بهعنوان طلسمي عليه خونريزي و نيز در ايام سوگواري استفاده ميكردند. آكوامارين كه به دليل رنگ آبي آن به اين نام خوانده ميشود، در ايام قديم براي دريانوردان نوعي طلسم جهت حفاظت آنها در مقابل حوادث دريانوردي به شمار ميرفته است. در گذشته بسياري از مردم اعتقاد داشتند كه استفاده از جواهرات، بركت و روزي را نازل و آفات و امراض را دور ميكند و به آنها قدرت، دولت و مقام ميدهد. در قدیم بسیاری از الواح مقدس بر روی سنگهای لاجورد، یشم یا عقیق حک میشد. در مصر باستان، هند و چین هنرمندان تمثال ربالنوعها را از سنگ یشم یا عقیق حجاری میکردند. گفتهاند بـُت بزرگ مکه در عصر جاهلیت را از عقیق یکپارچه تراشیده بودند. استفاده از جواهر و سنگهای قیمتی بهمنظور دفع شر شیاطین یا جذب خیر و کسب حمایت نیروهای نامرئی مورد توجه بوده است. در فرهنگ اسلامی استفاده از انگشتر با نگینهای عقیق، دُر، یاقوت، زبرجد، زمرد و فیروزه، سنتی رایج و پسندیده است.
به كار بردن سنگها جهت نشان دادن حيثيت اجتماعي
استفاده از سنگها را فقط در شخصيتهاي بزرگ جامعه و يا شاهان ميتوانيم ببينيم كه شايد براي نشان دادن مقام و منزلت اجتماعي خود از آنها استفاده ميكردند. اما سنگها در ابزار و يراق جنگي، لباسها و تاجها كاربرد داشته است. براي نمونه "تئوفيكلاتوس، مورخ بيزانسي" درباره تاج هرمز اول پادشاه ساساني مينويسد:"تاج شاهي او از طلا و مرصع به جواهرات بود و درخشش ياقوتهاي آتشينش ديدگان را خيره ميساخت و رشتههاي مرواريدي به گرد تاج نصب شده بود كه در تماس با موي سر به درخشش درميآمد، همان زمان كه تابندگي دلانگيز زمردها اشتياقي سيرابناپذير در نگرنده برميانگيخت و او را برجا سنگ ميكرد."همچنين "كلاويخو فرستاده پادشاه اسپانيا به دربار تيمور" درباره جواهرات و تزئينات وي ميگويد:"پردههاي ابريشمي مزين به پولكهاي درشت و براق نقره و روي هر يك تخمهاي از زمرد و ديگر سنگهاي گرانبها و دانههاي مرواريد، تُنگهاي زرين كه جدار بيروني آنها تا پايه سراسر مرصع به مرواريدهاي درشت، زمردها و فيروزه است، درها پوشيده از لوحهاي نقره و تزيينيافته با نگارههاي ميناي آبي، با ورقهاي طلاي خوشساختي كه در نقاطي از نقش، سراسري نصب گرديده، دو مشربه ساخته شده از طلاي قلمزده به نقوشي زيبا و مرصع به مرواريد و تخمههاي جواهر است."
"رابرت كرپرتر" در توصيف فتحعليشاه و تختگاهش مينويسد:"تاج شاهيش كاملا پوشيده از جواهرات، الماس، ياقوت و زمرد بود. چنان به سنجيدگي و استادي در كنار هم نصب شده است كه گويي مجموعه اي از زيباترين رنگها را به پاسخگويي بر درخشش متقابل يكديگر واداشتهاند، با اين همه از جهت جلوهگري هيچ چيز را ياراي برابري با بازوبندهاي پهنش و همچنين با كمربند جواهرنشانش نبود كه در برخورد با تابش خورشيد براي خودنمايي شعلهور ميشدند." با توجه به مواردي كه در بالا بيان شد ميتوان به اين نتيجه رسيد كه سنگهاي گرانبها موارد استفاده زيادي دارند كه عبارت از:
1- استفاده از جواهرات و سنگهاي گرانبها در زيورآلات
2- مصارف دارويي اينگونه سنگها
3- استفاده آييني از سنگها
4- به كار بردن دادن حيثيت اجتماعي