طلا از گذشته‌هاي بسيار دور، به دليل جلاي زيبا، مقاومت بالا در مقابل اكسيداسيون و ديگر عوامل شيميايي، شكل‌پذيري خوب و كميابي، در طول تاريخ مورد توجه بشر بوده و داراي اهميت ويژه‌اي مي‌باشد.
طلا به عنوان مهمترين استاندارد پولي جهان مطرح بوده و بيشترين مورد مصرف آن در ساخت سكه و شمش طلا به عنوان ذخاير پولي بين‌المللي است. اين فلز به علت زيبايي و مقاومت، به صورت زيورآلات و كارهاي هنري نيز استفاده مي‌شود. اين فلز همچنين در ساخت لوازم الكترونيكي دقيق مورد استفاده است به‌طوريكه در آينده رده اول مصرف طلا را به خود اختصاص خواهد داد.
فلز طلا به عنوان يك سرمايه ملي و پشتوانه اقتصادي كشور مطرح مي‌باشد، بنابراين اطلاع رساني در مورد آمار قيمت، توليد، ذخيره و ... اين فلز گرانبها در ايران در مقايسه با ديگر كشورها براي برنامه‌ريزي بهتر در جهت استخراج و استفاده از آن مفيد و حتي ضروري مي‌باشد.
شمش هاي ساخته شده طلا
تاريخچه:
Gold (طلا) از اسم گوتيك Gult گرفته شده‌است. اين فلز از قديمي‌ترين فلزات شناخته شده است كه مورد استفاده قرارگرفته است، زيرا به سادگي شكل‌پذير مي‌باشد. هندي‌ها اولين بار در كتاب مقدسشان(4000 سال قبل از ميلاد مسيح) به طلا اشاره كرده‌اند. قديمي‌ترين معدن طلا(4000 سال قبل از ميلاد مسيح) در بين‌النهرين، در خاورميانه و مربوط به سومريان بوده‌است. يافته‌ها نشان ميدهد بين سالهاي2654 تا 2685 قبل از ميلاد در آبيدوس(Abydos) و نگده(Nagada) مصر، زرگري مرسوم بوده‌است. اين زمان به پيش از تاريخ استفاده از نقره برمي‌گردد. در اين زمان استفاده از طلا در جواهرسازي و تزئينات، بجز براي فرعونيان، خانواده آنها، كاهنين و مقامات بلند پايه ممنوع بود. براساس اطلاعات محلي در مصر، طلا براي اولين بار در نيل آبي و معادن خاص گزارش شده كه به سال 2200 قبل از ميلاد برمي‌گردد(O.Medenbach,H.Wilk1986).
سکه هاي قديمي طلا
گنجينه‌هاي فوق‌العاده يافت شده در مقبره فرعون توتانخامون(TutanKhamun) كه در سال 1350 قبل از ميلاد مسيح دفن شده، شاهدي بر استانداردهاي بالاي زرگري در مصر است. تابوت او شامل 110 كيلوگرم طلاي ناب است كه چهره وي بر روي آن با دست كنده‌كاري و تزئين شده است(شكل1). صدها سال بعد در تمدن اينكاها(Incas)، طلا ارتباط تنگاتنگي با پرستش خدا داشت؛ چنانكه معبدي براي خورشيد، بنام كوري‌كانچا(Coricancha) در كوزكو(Cuzco) بنا نهاده شد كه پايتخت اينكاها در قرن14 شد. سقف كاه‌گلي آن داراي رشته‌هايي از طلا و روي آن سرشار از تزئينات و سرير زرين بود(O.Medenbach,H.Wilk1986).
در يونان باستان سكه‌هاي طلا در سده‌هاي هفتم و هشتم پيش از ميلاد رايج بوده است و در ارمنستان استفاده از سكه‌هاي طلا در سده اول پيش از ميلاد شروع شد.
تزئينات طلايي در يک معبد در کشور چين
شکل 1 بخشي از تابوت فرعون توتانخامون
گيرشمن در كتاب "ايران از آغاز تا اسلام" يادآور مي‌شود كه در دوره هخامنشي در ناحيه كرمان، طلا و نقره استخراج مي‌شده و اولين سكه طلا به نام "داريك" در همين دوره ضرب شده است. باستان‌شناسان عقيده دارند كه طلا در ايران از هزاره سوم قبل از ميلاد مورد استفاده قرار مي‌گرفته است.
در زبان اوستا به طلا، "زره‌نه" و "زرنه‌اينه" مي‌گفتند. در زبان پارسي باستان كلمه "زرنه" و در زبان پهلوي كلمه "زر" معرف طلا بود. ايرانيان از حروف A.U.R به عنوان نشانه طلا استفاده مي‌كردند كه از كلمه لاتين Aurum به معني طلوع گرفته شده است. اسلاوها، ژرمن‌ها و فنلاندي‌ها از حروف G.Z.O.L به‌عنوان نشانه طلا استفاده مي‌كردند. روس‌ها كلمه Zoloto را براي اين منظور به كار مي‌بردند. در علم كيمياگري، خورشيد نشانه طلا بود و در علم شيمي Au معرف طلا مي‌باشد(ش.محمدلي، فصلنامه علمي، فني، اقتصادي و خبري وزارت معادن و فلزات شماره 55-57).
طلا را در خان نشينهاي آسياي ميانه از شن هاي طلا دار در كرانه رودخانه يا از كنگلومراهاي سنگهاي طلا دار بدست مي آوردند كه از قلوه سنگهاي صيقل شده و قطعات سنگهاي گرانيت، دياباز، كوارتز و جز اينها تشكيل شده است و سيمان آن رسي-ماسه اي يا رس است. طلاكاران از كلنگ و چنگك آهني و دسته چوبي براي كندن قلوه سنگها، ملاقه از شاخ بز كوهي براي ريختن شنها، تشت چوبي، چرخ براي پلاس كه بر روي آن شستشو انجام مي گيرد، ظرف براي آب از كدو، چوب يا به شكل كلاه پوستي، چوب دستي براي ريختن قلوه سنگها از روي پلاس كه آب نديده باشد. كلنگي كه با آن شن ها را مي كندند و بر روي طبق مي ريختند. طبق چوبي يا ظرف كوچك چوبي به شكل بيضي براي شستشوي نهايي طلا استفاده مي كردند. طلا را در كوشكك يعني قوطي نسبتا" كوچك چوبي بشكل مربع بدون در مي ريختند. گاهي نيز كوشكك را جايگزين انتهاي شاخ حيوانات، بطول 6 تا 7 سانتي متر مي كردند. اغلب كوشكك را از بالا با پارچه تميزي مي بستند. براي شستشو از ابزارهاي مخصوصي استفاده مي كردند يعني واشگرد. بسته به اينكه طلا از چه چيزي استخراج شده باشد – ماسه هاي طلا دار يا آواري ها يا كنگلومرا – روش گرفتن طلا عوض مي شد. از آواري ها طلا بدست مي آمد در حاليكه شن را در فنجان‌هاي چوبي بر روي پوست گوسفند يا نمد مي شستند.
بدست آوردن طلا به طريق لاوك شويي در گذشته
تصويري از استحصال طلا در گذشته
در فصل بهار، زماني كه آب رودخانه پائين مي رفت و قابل عبور ميشد، در خان نشينهاي بخارا اهالي محلي براي كار روانه مي شدند و با خود طبق چوبي بلندي را مي بردند. در حاليكه وارد آب مي شدند، با فنجان از كف رودخانه شن بر‌مي داشتند و در رودخانه يا در ساحل شروع به شستشوي طلا مي‌كردند و طبق را مي‌چرخاندند تا شن طلا دار در يك طرف جمع شود. اين روش بسيار خسته كننده بود، زيرا براي آن وقت زيادي صرف مي شد و طلا حتي در صورت كار بسيار سخت، تماما" شسته نمي شد.
در آمودريا و واخش نهرهاي كوچكي درست مي كردند كه از آن آب از سراشيب مي گذشت، شن وارد نهر مي شد و بر روي پوست گوسفند كه مستقيما" زير جريان آب گذاشته بود مي ريخت. طلا هاي باقيمانده در پوست را بعدا" جدا مي كردند. در واخش براي اينكه طلا را جدا كنند، آب را وارد سطح شيبدار مي كردند، شن بتدريج شسته مي شد و قطعات سنگين طلا بوسيله دست جدا ميشد.
در برخي از مناطق در رودخانه چيچيك و در باختر پامير در كف رودخانه ها در جايي كه طلا فراوان بود فرش يا پوست گوسفند با پرزهاي بلند را در آب بر عكس جريان آب مي انداختند. آنها را براي مدتي در رودخانه مي گذاشتند و سپس از آب بيرون مي آوردند، خشك مي كردند، سپس طلا را از ان جدا مي‌كردند. گاهي نيز پوست گوسفند را در ساحل در شيب ملايمي مي انداختند و آب را مستقيما" از رودخانه با شن بيرون مي كشيدند و بر روي پوست مي ريختند. در رودخانه بارتانگ شن طلادار را در آب بر روي پوست گوسفند با نمد مي شستند.
در درواز براي گرفتن طلا از كيسه هاي چرمي – تور سوك استفاده مي كردند. آنها را از پوست گوسفند درست مي كردند. ابن خيك چرمي را با طناب بسته و بداخل رودخانه مي انداختند. خيك از شن و گل طلا دار پر مي شد، آنرا بيرون آورده، طلا را جدا مي كردند.
تاريخچه ي طلا در ايران
طلا فلزي گرانبها است که در زبان هاي فارسي به زر، فرانسه به OR ، انگليسي به GOLD ، آلماني به GOLD ، ايتاليايي به ORO و عربي به ذهب معروف است.زر از جمله فلزاتي است که از زمان هاي باستان مورد استفاده ي بشر قرار گرفته است. احتمال مي رود در ابتدا ريزه هاي براق آن در کنار رودخانه ها جلب توجه او را کرده باشد.دانشمندان عقيده دارند که تاکنون از پوسته ي زمين قريب 95000 تن طلا استخراج شده که اين مقدار از يک ميليونيم حجم موجود در پوسته ي زمين، کمتر است(ذخيره ي طلاي پوسته ي زمين را پانصد ميليونيم درصد برآورد کرده اند) تنها در آب اقيانوس ها قريب يک ميليارد تن طلا وجود دارد. البته همه ي طلاي موجود در پوسته ي زمين قابل بهره برداري نيست. در ايران گيرشمن، در کتاب ايران از آغاز تا اسلام مي نويسد:در دوره ي مادها از معادن طلاي اطراف همدان بهره برداري مي شده است.
ويل دورانت در جلد اول کتاب مشرق زمين گاهواره ي تمدن از گفتار G.HAUART نقل مي کند:
در کوره هايي که اين قوم (مادها) براي سکونت خود انتخاب کرده بودند مس، آهن، طلا، نقره، سنگ مرمر و سنگ هاي گرانبها به دست آوردند.از گفتار استرابون جغرافي نويس يوناني نقل شده که در ايران، طلا، نقره، مس،آهن،سرب و زرنيخ استخراج مي شده و بيشتر از ناحيه ي کرمان به دست مي آمده است.
در دوره ي ساسانيان نمايندگان چين که بين سال هاي 455 و 531 ميلادي به دربار ايران رفت و آمد داشته اند مي نويسند:
در تيسفون پايتخت ساساني محصولات طبيعي عبارتست از طلا، نقره، مرجان، عنبر، مرواريد و اشياء زجاجي- بلور، آهن، مس، شنگرف و جيوه بود...
باستان شناسان عقيده دارند که در ايران طلا از هزاره ي سوم قبل از ميلاد مورد استفاده قرار گرفته و از آن اشياء زينتي درست مي کرده اند.قسمتي ازاين اشياء در حفريات باستان شناسي به دست آمده است. و در جاي ديگر مي نويسد:
در ايران معادن طلا و نقره هم يافت مي شود که در قديم در آنها کار مي کرده اند. شاه عباس هم خواست آنها را استخراج کند اما چون خرجش بيشتر از دخلش بود از آن منصرف شد.
شاردن، از معادن طلاي نزديک تبريز نام مي برد و مي نويسد مدت مديدي است که استخراج آن موقوف شده است چون معلوم شد که عايدات حاصله تکافوي مخارجش را نمي کند.
در دوره ي قاجاريه و مخصوصا در زمان اميرکبير اقداماتي براي بهره برداري از معادن طلا به عمل آمد. از معدن طلاي موته واقع در نزديک لنجان ( البته نزديک دليجان صحيح است و احتمالا مولف نام شهر را اشتباها نوشته باشد) در اين دوره بهره برداري شده است.
پس از مشروطيت، امتياز معدن طلاي آستانه (اراک) در رود ازنا، به اشخاص واگذار شد( درسال 1328 ه . ق ) ولي نتيجه اي از آن به دست نيامد. دمرگان هم در گزارش ماموريت علمي در ايران درباره ي طلا مي نويسد:
در ايران طلا به طور طبيعي کم است، در بعضي از رودخانه هاي کردستان، خراسان و قره داغي نزديک ارس يافت مي شود ولي درباره ي بهره برداري از آنها چيزي ننوشته است.
معادن طلاي قديمي
از نظر قدمت، قديمي ترين معدن طلايي که اسم آن در تواريخ و گزارش ها آمده ، معدن سيستان است و پس از آن بيشتر نويسندگان از معدن کوه زر دامغان ياد کرده اند. ابودلف سياح عرب که در زمان سامانيان در ايران سياحت کرده از معدن طلاي شيز(تخت سليمان نزديک تکاب) ياد کرده و مي نويسد طلاي آنجا سه قسم است. يک قسم به نام قومسي ( شايد طلاي معدن کوه زردامغان باشد) و آن عبارت از خاک طلا است که بر آن آب مي ريزند و پس از شستشوي خاک، طلاي آن مانند گرد باقي مي ماند. اين طلا با جيوه ترکيب مي شود و رنگ آن سرخ روشن و سنگين و نرم و چکش خور مي باشد و رنگ آن در آتش استقامت دارد. قسم ديگر شهربي نام دارد و تکه هاي آن از يک گندم تا ده مثقال يافت مي شود رنگ آن تند و ثابت است ولي جنس آن کمي خشک مي باشد.
قسم ديگر سجابذي است که رنگ آن سفيد و هنگام محک سرخ مي شود. ( مخلوط با مس بوده است) و در جاي ديگر از طلاي همدان گفتگو کرده و مي نويسد به علت اينکه زغال در آنجا کمياب است هزينه ي به دست آوردن طلا زياد و بهره برداري صرف نمي کند. بعدا از معدن طلاي مازندران به نام کوه خشم ياد مي کند.
اصطخري در مسالک الممالک از معدن طلاي و خان (در ماوراء النهر) نام مي برد و مي نويسد زرآب از اين ديارخيزد و در کنار رودها و بر اثر سيلاب ها پديد باشد.
ابن حوقل در صوره الارض از معدن طلاي فارس نام مي برد. در حدود العالم به خاک هاي رز که در جوي هاي جيرفت وجود دارد اشاره شده است.
در نزهت القلوب مولف از معادن طلاي فرغانه و معدن به حدود دامغان که آن را کوه زر خوانند و طلا بارها در ميان خاک مي يابند ياد شده است. و در جاي ديگر از معدن طلاي سيستان( که در افواه شايع است در عهد سلاطين غزنوي کار مي کردند و به علت زلزله از بين رفته ) ياد شده است.
در جواهرنامه ي سلطاني نوشته شده : از خواجه ابوريحان، در کتاب تساميع، بقراط بيان کرده که کاني در حدود زابلستان است و احمد طبيب ساوجي بر آن است که در نواحي دامغان و جبال جنوبي کرمان چند کان زر غيرخالص مشاهده کرده است.
سرانجام جرجي زيدان در کتاب تمدن اسلام از معادن طلاي خراسان ماوراء النهر، دمندان در کرمان نام مي برد.
بعد از حمله ي مغول تا دوره ي صفويه از معادن طلا در ايران بهره برداري مي شده است. ولي مثل اين است که در دوره ي صفويه فعاليت در معادن طلا چشم گير نبوده است. تا ورنيه در سفرنامه ي خود مي نويسد:
اين مسئله مسلم است که در قديم معادن طلا و نقره در ايران بوده چنانکه هنوز اثر آن در بعضي حفريات بسيار عميق ديده مي شود ولي از وقتي که طلا و نقره زياد شده و از اتيوپي و جزاير سوماترا و چين و بعضي جاهاي ديگر وارد مي شود ديگر ايراني ها در مملکت خود به کشف طلا و نقره نپرداختند و ...
اولين سابقه ي زري سکه ي طلا
در دوره ي هخامنشي توليد طلا در داخل کشور و همچنين واردات طلا به ايران افزايش يافته است و در اين دوره سکه ي طلا براي اولين بار در جهان ضرب شد. نام اين سکه که در 516 قبل از ميلاد ضرب گرديد، داريک بود. تا آن دوره در دنياي آن روز هنوز سکه هاي طلا ضرب نشده بود. سکه هاي رايج از مس، مفرغ و نقره بود و پس از داريوش در کشورهاي ديگر هم سکه ي طلا ضرب شده . در رم در سال 225 قبل از ميلاد.
در دوران ساساني طلا در ايران فراوان بوده به طوري که ظروف و ديگر اشياء طبقه ي مرفه همه از طلا يا نقره ساخته مي شده و اين وضع پس از حمله ي اعراب به ايران ادامه داشته است
شواهد و آثار فراواني وجود دارد كه معدن كاري و استحصال طلا در ايران و بسياري از كشورهاي جهان را از پيش از 60 قرن پيش نشان ميدهد .تا كنون يك كانسار و اثر معدني طلا با رد يابي وجه تسميه و تعقيب كارهاي قديمي معدني و آثار به جا مانده از معدنكاري طلا توسط سازمان زمين شناسي كشور كشف شده است (كانسار طلاي زرين _ اردكان يزد ) . شواهد تاريخي و فيزيكي نشان ميدهد كه معدن كاري و استحصال طلا در سر زمين ما از گذشته هاي خيلي دور تا اواخر دوره قاجاريه كه معدن طلاي طرقبه نيز تعطيل شد بطور پيوسته با دوره هاي شكوفايي و ركود و اوج و حضيض ادامه داشته ولي تقريبا هيچ وقت تعطيل نشده بود.
نمايي از کار قديمي در منطقه معدني زرترشت
فعاليتهاي باز شناسي معادن باستاني طلاي كشور و اكتشاف بعضي از آنها در دهه هاي اخير توسط شركت معادن و سازمان زمين شناسي در مقياس محدودي انجام گرفته است . سازمان زمين شناسي در مدت نزديك به سي سال فعاليت زمين شناسي و اكتشاف معدني ضمن اكتشاف مواد معدني فلزي و غير فلزي در مورد طلا نيز مطالعات متعددي انجام داده و به شناسايي و اكتشاف مقدماتي چندين كانسار و اثر معدني طلا از جمله تاريك دره تربت جام , طرقبه مشهد, قره چيلر و خونيرود اهر, زر شوران تكاب, كوه زر دامغان و آستانه اراك اقدام كرده .لازم به ذكر است كه كانسارهاي ذكر شده يا مستقيما توسط سازمان زمين شناسي كشور شناسايي و اكتشاف شده اند يا لااقل مطالعات بنيادي علمي آنها در نوبتهاي مكرر توسط سازمان صورت گرفته است .
پيشينه معدن موته:
موته از حدود 4000 سال قبل شناخته شده بود. در دوره قاجاريه مخصوصا در زمان امير كبير، اقداماتي براي بهره برداري از معادن طلا به عمل آمد. از معدن طلاي موته در اين دوره بهره برداري شده است. در سال 1336 بود كه مسلم شد در موته معادن طلا به مقدار قابل توجه وجود دارد و به همين جهت فعاليتي كه آغاز گشته بود به همين ترتيب تا آخر سال ادامه يافت.
در سالهاي 1338 و 1339 با اعتباري كه از محل بودجه برنامه دوم تحصيل شد، دامنه اكتشاف در محل توسعه يافت و در نتيجه ذخيره سنگ طلاي معدن موته در حدود يكي دو ميليون تن تخمين زده شد. بنابراين معادن مزبور ارزش اين را داشت كه مورد استخراج و بهره برداري قرار گيرد. اما انجام عمليات وسيع تر در مورد اين معادن به برنامه سوم موكول گرديد
تصويري از موته و كارخانه آن
در سال 1341 طرحي براي تجهيز و توسعه معدن طلاي موته تهيه شد و براي اجراي آن از سازمان برنامه درخواست اعتبار شد. در طرح پيش بيني شده بود كه يك دستگاه تغليظ (سيانوراسيون) براي جدا كردن طلا از سنگ خارجي به ظرفيت 200 تن در روز خرديداري گرديد. در نيمه دوم سال 1342 طرح مزبور مورد تصويب قرار گرفت و اعتباري در حدود 71 ميليون ريال براي اجراي آن تخصيص يافت.
عمليات ساختماني كارخانه و تاسيسات ديگر و حفاريهاي اكتشافي و تجهيزات تونل و حتي احداث جاده‌اي به طول 42.5 كيلومتر و تسطيح جاده‌هاي موجود معدن انجام گرفت و خريداري كارخانه سيانوراسيون به سال آينده محول شد. در نتيجه ادامه تحقيقات و اكتشافات ميزان ذخيره معدن موته تا 2 ميليون تن سنگ طلا مسلم گرديده است
عمليات اكتشافي سيستماتيك در سال 1358 شروع گرديده است.
تاريخچه معدن زرشوران: تاريخ بسيار طولاني تمدن موجود در منطقه تكاب (تخت سليمان) حكايتي اجمالي از شناخته بودن اين معدن از زمان مادها و ساسانيان دارد . همچين آثار معدنكاري يافت شده از آن زمان و همچنين استفاده از آن زمان و همچنين استفاده از پلاسرها و شستشوي ماسه هاي طلا دار در دوران باستان نيز موئيد اين موضوع مي باشد.
معدن زرنيخ زرشوران تا سال 1378 فعال بوده و از سال 1370 اين كانسار بعنوان يك پتانسيل طلا مطرح ومطالعات اكتشافي تا مرحله نيمه تفضيلي بر روي آن در قالب طرح اكتشاف سراسري طلا انجام گرفت .
نمايي از معدن زرشوران و معدنكاري آن
معدن قديمي طلاي الدهاب عربستان:
تمدن‌هاي قديمي نشان داده‌اند كه بيشتر طلاي خود را از ذخاير مختلفي در خاورميانه تأمين مي‌كرده‌اند.بيشتر طلاي استفاده شده توسط فراعنه مصر از معادن منطقه بالاي نيل نزديك درياي سرخ و بيابان نوبيان تأمين شده است و زماني كه ذخيره اين معادن نتوانست نيازها را برطرف كند معادن موجود در يمن و آفريقاي جنوبي مورد استخراج قرار گرفت.
احتمالاً صنعتگران مزوپوتاميا و فلسطين از منابع طلاي مصرو عربستان استفاده مي‌كرده‌اند.
مطالعات جديدي كه روي معدن مهدادهاب عربستان صورت گرفته نشان داده است كه طلا ، نقره ومس در دوره شاه سلمان از اين منطقه استخراج مي‌گرديد.(سال961 تا 922 قبل ازميلاد)
عكس هوايي معدن مهد الدهاب در پايين ديده مي‌شود.
موقعيت جغرافيايي معدن بر روي نقشه
عكس هوايي معدن الدهاب عربستان
تجمعات طلا در كنار رگه‌هاي كوارتز بيش از 3000 سال به منظور استخراج طلا و نقره مورد استفاده قرار مي‌گرفته است.بعضي از رگه‌ها در عمق امتداد پيدا كرده و تا 300 پايي در عمق پيشروي داشته‌اند.
در عكس اين رگه‌هاي كوارتز كه تپه را به سمت راست سوراخ كرده‌اند ديده مي‌شود ولي اين رگه‌ها براي معدن به اندازه كافي غني نيستند.
قطعات ذغال چوبي كه براي ذوب فلزات در اين منطقه مورد استفاده قرار گرفته‌اند در خاكسترهاي قديمي پيدا شده و توسط دانشمندان آمريكايي به روش كربن 14 تعيين سن شده‌اند.
بعضي از اين ذغال‌ها در حدود 3000 سال قدمت دارند و اين مؤيد فعال بودن معدن در زمان شاه سلمان است.
معدنكاران عربستان صعودي از سال 1939 تا 1954 روي معدن مورد نظر كار كرده‌اند. ماده معدني موجود در قسمتهاي زيرين كارهاي شدادي را به صورت يك معدن روباز استخراج كرده‌اند.اين معدنكاران از سطوح قديمي ترانشه‌ها نيز براي استخراج استفاده مي‌كرده‌اند.توسط اين معدنكاران آسياب و ساختمان‌هايي كه در قسمت چپ عكس ديده مي‌شود ساخته شده‌اند.
