مامون پس از پیروزی بر برادر در سال 198 ق خود را بر روی درهم‌هایش «الخلیفه المامون» نامید. پس از آن به‌تدریج تغییراتی در سکهها پدید آورد. یکی از تغییرات مهم افزودن دومین نوشته پیرامونی روی سکهها بود که این عبارت قرآنی را شامل می‌شد: «لله الامر من قبل و من بعد و یومئذ یفرح المومنون بنصر الله» (بخش‌هایی از آیات 4 و 5 سوره مبارکه روم). این عبارت قرآنی احتمالا به یاد پیروزی مامون بر برادرش امین بر سکهها نقش بست. این عبارت نخست بر درهم‌های ضرب مرو در سال 198 ق دیده می‌شود و به‌تدریج کاربرد آن در ضرابخانه‌های دیگر فراگیر می‌شود: در ضرابخانه‌های اصفهان و فارس از سال 201 ق، در ضرابخانه سمرقند از سال 202 ق، در ضرابخانه نیشابور از سال 203 ق، در ضرابخانه‌های کوفه و مدینه‌السلام از سال 204 ق، در ضرابخانه محمدیه از سال 206 ق، در ضرابخانه‌های رافقه و هرات از سال 208 ق، در ضرابخانه زرنج از سال 210 ق، در ضرابخانه اران از سال 217 ق و در ضرابخانه ارمنیه بر برخی از درهم‌ها از سال 218 ق (نیز نک: الهِبری 1993: 64 ـ 65، 74؛ آلبوم 2011: 54 ـ 55). افزودنِ این عبارت بر حاشیه دینار3ها از سال 207 ق به بعد سبب شد که قطر دینار از حدود 8/1 سانتی‌متر به حدود 1/2 سانتی‌متر افزایش یابد (الهِبری 1993: 70).
یکی دیگر از تغییرات مهم که در زمان خلافت مامون در سکهها پدید آمد، تغییر نوع خط کوفی بود (باکاراک 2006: 15 ـ 16) که در نتیجه آن حروف کوفی از شکل زاویه‌دار، که در خوشنویسی «مبسوط» خوانده می‌شود، به شکل انحنادار، که در خوشنویسی «مُستَدیر» خوانده می‌شود، درآمد (هایدِمان 2010: 164). این سبک جدید نگارش حروف کوفی نخست بر درهم‌های ضرب سال 206 ق در مدینه‌السلام دیده می‌شود و به‌تدریج در ضرابخانه‌های دیگر نیز به کار گرفته می‌شود: در ضرابخانه مرو از سال 212 ق، در ضرابخانه دمشق از سال 214 ق، در ضرابخانه مصر از سال 215 ق، در ضرابخانه‌های سمرقند از سال 217 ق، و در ضرابخانه محمدیه از سال 218 ق (نیز نک: الهِبری 1993: 62 ـ 63؛ آلبوم 2011: 54). کاربرد این نوع خط بر دینارها، نخست بر دینارهای ضرب سال 207 ق که احتمالا در مدینه‌السلام ضرب شده‌اند، دیده می‌شود. این نوع خط از سال 214 ق بر دینارهای ضرب مصر نیز به کار گرفته شد (الهِبری 1993: 69 ـ 70).
سکه‌های ولایت‌عهدی امام رضا(ع)
مامون در سال 201 ق برادرش قاسم موتَمِن را از ولایت‌عهدی عزل و امام رضا(ع) را از مدینه به خراسان دعوت کرد و او را «ولی عهد المسلمین» نامید و فرمان داد تا نام مبارک آن حضرت را بر درهم‌ها ضرب کنند. درهم‌های مزین به نام امام رضا(ع) از سال 201 تا 205 ق در این ضرابخانه‌ها ضرب می‌شد: مرو (201 - 202 ق)، سمرقند (202 ـ 203 ق)، محمدیه (202 ـ 204 ق)، اصفهان (202 ـ 205 ق)، نیشابور (203 ق)، و فارس (203 ـ 204 ق). وزن این درهم‌ها، مانند دیگر درهم‌های عباسی، حدود 97/2 گرم یا اندکی کمتر است. شایان ذکر است که امام رضا(ع) در سال 203 ق به شهادت رسیدند. از این رو، ضرب سکه به نام آن حضرت در سال‌های 204 ق (در محمدیه و اصفهان و فارس) و 205 ق (در اصفهان) باید دلیلی داشته باشد. یک دلیل می‌تواند این باشد که مامون می‌خواست همچنان علاقه خود را به آن حضرت نشان دهد و به این طریق دل شیعیان را به دست آورد. دلیل دیگر می‌تواند این باشد که قالب‌های این درهم‌ها را قبلا در سال 203 ق ساخته بودند و نمی‌خواستند این قالب‌ها بدون استفاده رها شود (نیز نک: عقیلی 1354: 75 ـ 77).
پی‌نوشت‌ها:
1- درهم (جمع: دَراهِم؛ نیز در سوره مبارکه یوسف، آیه 20) ریشه در واژه یونانی δραχμή دارد که در یونان باستان به سکه‌های نقره بزرگ گفته می‌شد. این واژه مشتقی از ریشه δραχ- «به چنگ آوردن» است و معنی اصلی آن «یک چنگ، یک مشت» بوده (نیز نک: ماندِل 2002: 3؛ پورداود 1331: 270)، اما بعدها به عنوان واحد وزن و سرانجام به‌عنوان واحد پول به کار رفته است. این واژه یونانی به صورت drahm به فارسی میانه (مَکنزی 1971: 27) و به صورت‌های «درهم» و «درَم» به فارسی نو نیز راه یافته است (نیز نک: جِفری 1938: 129-130). وزن درهم‌های عباسی حدود 97/2 گرم یا اندکی کمتر بود (آلبوم 2011: 49). برخی از درهم‌های مامون که در سال‌های 199-203 ق در فارس و مرو ضرب شده‌اند، حدود 15/4 گرم وزن دارند (همان‌جا: 55).
2- شایان ذکر است که در اواسط سال 148 ق نام ری به محمدیه تغییر یافت (نیز نک: مایلز 1938: 31؛ آلبوم 2011: 63). بررسی تولیدات دوازده ضرابخانه مهم در صد سال نخست خلافت عباسی نشان می‌دهد که در آن زمان ضرابخانه محمدیه پرکارترین ضرابخانه پس از ضرابخانه مدینه‌السلام بوده است (نیز نک: نونان 1986: 163).
3- دینار (نیز در سوره مبارکه آل عمران، آیه 75؛ جمع: دَنانیر) ریشه در واژه یونانی بیزانسی δηνάριον (χρυσουν) دارد که خود برگرفته از ترکیبِ لاتینی denarius nummus «سکه ده‌دهی، سکه اعشاری» است (نیبِرگ 1974: 62). واژه لاتینی denarius مشتقی است از deni «ده‌دهی، اعشاری»، از decem «ده» (نیز نک: جِفری 1938: 133-135). این واژه در فارسی میانه نیز به صورتِ dēnār به کار رفته است (مَکنزی 1971: 26).
منابع و مآخذ:
کتابخانه مجلس شورای اسلامی.
بیهقی، ابوالفضل محمد بن حسین، تاریخ بیهقی (دیبای دیداری: متن کامل تاریخ بیهقی)، به کوشش محمدجعفر یاحقّی و مهدی سیدی، تهران، 1390.
پورداود، ابراهیم (1331)، «پول»، هرمزدنامه، تهران، ص 233 ـ 274.
حیدرآبادیان، شهرام (1389)، مهرهای ایران باستان و سکه‌های اسلامی، تهران.
سهیلی خوانساری، احمد (1354)، «سکه ولایت‌عهدی امام رضا علیه‌السلام»، گوهر، ش 25، صص 78 ـ 79.
شریعت‌زاده، سیدعلی‌اصغر (1390)، سکه‌های ایران‌ز‌مین: مجموعه سکه‌های موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک از دوره هخامنشی تا پایان دوره پهلوی، تهران.
عقیلی، عبدالله (1354)، «توضیحی بر مقاله سکه ولایت‌عهدی حضرت رضا علیه السلام»، گوهر، ش 25، صص 75 ـ 77.
قوچانی، عبدالله (1383)، گنجینه سکه‌های نیشابور مکشوفه در شهر ری، تهران.
ملک‌زاده بیانی (1354)، «سکه‌های حضرت ثامن الائمه»، معارف اسلامی، ش 21، صص 39 ـ 54.
نیک‌گفتار، احمد (1389)، مختصری از پیشینه سکه‌های تاریخی ضرب شده در خراسان، مشهد.
- اخیرا موجی برای کتاب‌نویسی و در واقع کتاب‌سازی به راه افتاده و افراد ناآگاه و غیرمتخصص به خود اجازه می‌دهند در باره هر چیز بنویسند و اظهارنظر کنند. این‌گونه کتاب‌ها غالبا پر از اشتباهات گوناگون هستند. در دو نمونه از این کتاب‌ها، نویسندگان محترم مدعی شده‌اند که بر سکه‌های دوران ولایت‌عهدی امام رضا(ع) چنین نوشته شده است: «مما امر به الامام الماموم للخلیفه المسلمین علی بن موسی الرضا بن علی بن ابیطالب، ذوالریاستین» (حیدرآبادیان 1389: 103)؛ «محمد رسول‌الله، المامون خلیفه الله، مما امر به امیر الرضا ولی عهد المسلمین علی بن موسی بن علی بن ابیطالب، ذوالریاستین» (نیک‌گفتار 1389: 37-38).
- فَلس (جمع: فُلوس) برگرفته از واژه لاتینی فُلّیس (follis) است که نام رایج‌ترین سکه مسی در امپراتوری بیزانس (روم شرقی) بود. وزن فُلّیس در زمان حکومت امپراتور یوستینیان (Justinian) اول (527-565 م) حتی به 25 گرم نیز می‌رسید، اما در زمان حکومت امپراتور کنستانس (Constans) دوم (641-668 م) وزن آن تقریبا 3 گرم بود (گریرسن 1999: 18-19).
Read more: http
/www.donya-e-eqtesad.com/news/843243/#ixzz3JxqjvS00
